Van klimaatrechtvaardigheid kunnen we binnen ons Koninkrijk nog niet spreken, zegt deze jurist
De gevolgen van klimaatverandering raken het Caribisch deel van het Koninkrijk der Nederlanden eerder én harder dan Europees Nederland. Toch zijn de eilanden daar nog nauwelijks op voorbereid, zegt onderzoeker en jurist Daphina Misiedjan.
Stel je het klimaatprobleem voor als een grote storm, zegt jurist en onderzoeker Daphina Misiedjan. We hebben er allemaal last van, maar de boten waarop we zitten verschillen. De ene groep zit op een cruiseschip, de andere heeft een kleinere motorboot. Sommigen moeten het slechts met een vlot doen, of minder.
Met andere woorden: de gevolgen van klimaatverandering zijn voor sommige mensen veel groter en acuter dan voor anderen.
Dat is duidelijk te zien in het Koninkrijk der Nederlanden, aldus Misiedjan, die aan de Erasmus Universiteit onderzoek doet naar mensenrechten, milieu en klimaatrechtvaardigheid.
De klimaatcrisis raakt het Caribisch deel van het Koninkrijk – Bonaire, Sint Eustatius, Saba, Curaçao, Aruba en Sint Maarten – eerder en harder dan Europees Nederland. En de wet biedt nauwelijks bescherming voor de bewoners van deze eilanden.
Klimaat en mensenrechten zijn niet los van elkaar te zien
De gevolgen van klimaatverandering in het Caribisch deel van het Koninkrijk zijn verstrekkend.
Zo schetsten onderzoekers aan de Vrije Universiteit Amsterdam vorig jaar meerdere grimmige toekomstscenario’s voor Bonaire. In het meest pessimistische scenario raken bijna alle wegen naar kritieke infrastructuur op het eiland onbegaanbaar door overstromingen. Denk aan ziekenhuizen, de brandweerkazerne en het vliegveld.
Het is enorm uitputtend om je ieder jaar weer schrap te zetten voor een mogelijke natuurramp
Op Sint Maarten, Sint Eustatius en Saba wordt het jaarlijks terugkerende orkaanseizoen nu al steeds heviger door klimaatverandering. Dat heeft – naast een verhoogde kans op fysiek letsel en materiële schade – ook effect op de mentale gezondheid van mensen op de eilanden, zegt Misiedjan. ‘Het is enorm uitputtend om je ieder jaar tijdens het orkaanseizoen weer schrap te zetten voor een mogelijke natuurramp. Vooral voor mensen die het niet breed hebben en zich hier moeilijk op kunnen voorbereiden.’
Dreigend natuurgeweld heeft vanzelfsprekend ook negatieve gevolgen voor het toerisme op de Caribische eilanden – de kurk waar veel van de lokale economieën op drijven. Orkanen en overstromingen dragen niet bepaald bij aan een ontspannen vakantie-ervaring. En door de opwarming van het zeewater dreigen de koraalriffen – een belangrijke toeristenmagneet – af te sterven.
De problemen waar het Caribische deel van het Koninkrijk mee te maken heeft, laten volgens Misiedjan zien hoe het klimaat, mensenrechten en de sociaal-economische situatie op de zes eilanden onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Misiedjan: ‘Het klimaat heeft overal invloed op. Bijvoorbeeld op of je naar school kan, en of je toegang hebt tot basisvoorzieningen als huisvesting en voedsel.’
Nog steeds geen klimaatplan op maat
Misiedjan ziet dat Caribische Nederlanders zich moeilijk kunnen voorbereiden op de gevolgen van de klimaatcrisis.
‘Op dit moment is er voor Bonaire, Sint Eustatius en Saba nog geen specifiek klimaatplan. Wel zijn er plannen om dit jaar op Aruba een regionale klimaattop te houden.* Daarnaast heeft minister voor Klimaat en Energie Rob Jetten in november 2022 toegezegd dat er extra geld naar duurzame ontwikkeling op de eilanden zal gaan,* en dat er een “klimaattafel” voor Bonaire zal komen, waar dit besproken zal worden.’
Maar al met al zijn de plannen nog niet zo vergevorderd als die voor Europees Nederland, zegt Misiedjan. ‘In de klimaatverdragen van de VN maakte Nederland een zogenoemde “territoriale beperking” voor de zes eilanden, waardoor die verdragen alleen van toepassing zijn op Europees Nederland, en niet op de Caribische eilanden.’
Het idee daarachter was dat er voor het Caribisch gebied klimaatbeleid op maat gemaakt zou worden, omdat dat qua klimaat en natuur van Europees Nederland verschilt. Maar van dit maatwerk is tot nu toe weinig terechtgekomen.
Geen volwaardig burgerschap
Misiedjan ziet gelijkenissen met de koloniale periode. ‘Op veel vlakken worden de bewoners van de eilanden nog steeds niet helemaal als volwaardige burgers gezien. Ze worden anders behandeld dan Europese Nederlanders: elke keer worden ze vergeten, zijn er geen maatregelen voor ze en moeten ze extra hard schreeuwen om gehoord te worden.’
Volgens de hoogste wet van het Koninkrijk, het Statuut, is het een taak van het Koninkrijk als geheel om de basale mensenrechten te beschermen. In de praktijk komt dit erop neer dat Nederland een waarborgfunctie vervult voor de zes eilanden: het is verplicht de eilanden te helpen als blijkt dat ze basale mensenrechten niet kunnen garanderen. Maar volgens Misiedjan vervult Nederland die waarborgfunctie nu niet. ‘Als het gaat om mensenrechten, mag geen onderscheid gemaakt worden tussen de Caribische en Europese delen van het Koninkrijk.’
In 2022 erkenden de Verenigde Naties het recht op een schone, gezonde en duurzame leefomgeving als mensenrecht. Afgelopen september riep de Raad van Europa EU-lidstaten op om dit recht ook vast te leggen in hun nationale wetgeving, wat Nederland tot nu toe nog niet gedaan heeft.*
Nederland zou sneller moeten ingrijpen
Wat moet er gebeuren om de Caribische eilanden zo goed mogelijk voor te bereiden op klimaatverandering?
De zes eilanden zouden ook met elkaar moeten praten over wat zij nodig hebben
Misiedjan: ‘Die waarborgfunctie zou op een preventieve manier geïnterpreteerd kunnen worden. Het werd tot nu toe altijd gezien als een soort uiterste redmiddel: pas als het misgaat kijkt Nederland nog even of mensenrechten op de eilanden wel worden beschermd. Dat leidt ertoe dat het niet altijd snel ingrijpt als die rechten geschonden dreigen te worden.’
Vanuit de eilanden klinkt ook kritiek op de selectieve manier waarop Nederland ingrijpt, zegt Misiedjan. Bij bestuurlijke of financiële vraagstukken is Nederland er namelijk wél als de kippen bij. Zo stelde de toenmalige staatssecretaris van Binnenlandse Zaken Raymond Knops in 2018 de democratie op Sint Eustatius buiten werking, nadat een commissierapport uitwees dat het lokale bestuur zijn taken verwaarloosde. Maar wanneer mensenrechten op het spel staan, is de houding van Nederland doorgaans erg passief.
Een grotere rol voor de lokale gemeenschappen
Het is essentieel dat lokale gemeenschappen op de Caribische eilanden bij iedere stap van het klimaatbeleid betrokken worden, stelt Misiedjan. ‘Hun behoeften moeten centraal staan.’
Dat gaat nog weleens mis, bijvoorbeeld nadat orkaan Irma in 2017 op Sint Maarten grote schade aanrichtte. ‘Vanwege de strenge regels die Nederland aan noodhulp stelde, konden lokale, kleinere hulporganisaties – die vaak dichter bij lokale gemeenschappen stonden – niet altijd aanspraak maken op financiering’, aldus Misiedjan. ‘Het geld ging eerder naar grotere ngo’s die aan alle administratieve eisen voldeden, en veel meer geld uitgeven aan het runnen van hun organisatie. Zo kwam het geld niet altijd terecht bij de mensen voor wie het bedoeld was: sommige Sint Maartense ouderen wonen bijvoorbeeld al bijna zes jaar in kapotte huizen.’*
In de koers richting een rechtvaardig klimaatbeleid ligt ook een grote rol voor de eilandregeringen zelf, vindt Misiedjan. ‘Ik heb het idee dat veel gesprekken met Europees Nederland worden gevoerd, maar de zes eilanden zouden ook met elkaar moeten praten over wat zij nodig hebben.’
Misiedjan kijkt reikhalzend uit naar de regionale klimaattop op Aruba. ‘Hopelijk wordt daar besproken hoe we de lusten en de lasten van klimaatbeleid eerlijk gaan verdelen.’