Hoe kunnen we de Waddenzee beter beschermen? Door haar rechten te geven

Nederland is een land van de waterwerken, kunstmatige natuureilanden en jonge bossen. Er is plek voor de natuur, al is het dan met hekken en duidelijke grenzen.

Je zou denken dat we onze natuurbescherming op orde hebben, maar niets is minder waar. Bodem, water en lucht zijn zwaar vervuild en er is bijna niets meer over van wat ooit als wilde natuur gold. 

Dat heeft enorme gevolgen. Het Longfonds concludeerde in 2021 dat in Nederland jaarlijks minimaal 12.000 mensen vroegtijdig overlijden en 16.000 mensen met spoed in het ziekenhuis belanden door de gevolgen van slechte luchtkwaliteit.^* Daarmee is Nederland trieste koploper in Europa.^*

Niet alleen de mens, maar ook de rest van de natuur stikt. Door intensief gebruik van landbouwgif is de bodem zwaar verontreinigd. Een derde van de diersoorten wordt met uitsterven bedreigd.^*

Met onze wateren is het niet veel beter gesteld. In 2019 voldeed geen enkele van de 745 geselecteerde wateren in Nederland aan alle eisen van de Kaderrichtlijn Water. En op papier is de Waddenzee een van Nederlands best beschermde natuurgebieden, maar in de praktijk wordt het ernstig bedreigd door gas- en zoutwinning, militaire activiteiten, scheepvaart en andere menselijke bedrijvigheid.

Hoe kan dat toch, terwijl we zo veel goedbedoelde milieuwetgeving hebben om de natuur te beschermen?

In het recht is de natuur ons bezit

Er zijn een heleboel redenen waarom de huidige milieuwetgeving niet werkt. Ten grondslag aan al die wet- en regelgeving ligt een verkeerd uitgangspunt.

De mens wordt, vooral in het Westen, gezien als heerser over de rest van de natuur. Die overtuiging vind je terug in de juridische positie van de natuur. De natuur en al haar onderdelen worden beschouwd als dingen zonder rechten, die we kunnen bezitten, uitputten en gebruiken voor ons eigen gewin.

Een belangrijk initiatief dat dit probleem bij de wortels probeert aan te pakken, is Rechten voor de Natuur. Dit is een juridisch en filosofisch concept dat stelt dat de natuur inherente rechten heeft, net als de mens. Daartoe behoort de natuur een rechtssubject te zijn, in plaats van een object zonder rechten.

De laatste decennia krijgt de natuur op steeds meer plekken ter wereld rechten

Het is logisch dat de natuur rechten heeft om te bestaan, te floreren, te gedijen en ecologische processen in stand te houden. De natuur heeft intrinsieke waarde, niet omdat ze iets voor de mens betekent of omdat ze belangrijk is voor het voortbestaan van de mens, maar omwille van zichzelf.

Eeuwenlang was de mens het middelpunt van alles, ook in de rechtspraak. Maar de laatste decennia krijgt de natuur op steeds meer plekken ter wereld rechten.

Ook in Europa begint de beweging die opkomt voor Rechten voor de Natuur zich steeds verder te verspreiden. Zo wordt er in Engeland gepleit voor rechten voor rivieren.^* En in Zweden zijn er oefenrechtbanken gehouden over de toepassing van rechten voor het meer Vättern.^* Maar de échte koploper op het gebied van Rechten voor de Natuur in Europa is Spanje.

Een lagune met rechten

Spanje heeft als eerste Europese land de officiële stap gezet door de rechtspersoonlijkheid van de Mar Menor vast te leggen in de wet. De Mar Menor (‘Kleine Zee’) is een zoutwaterlagune in de provincie Murcia in het zuidoosten van het land. In het gebied huist een groot aantal diersoorten, waarvan sommige een bedreigde status hebben.

Ooit kwamen mensen van heinde en verre om te genieten van het ondiepe en kristalblauwe water. Maar tegenwoordig wordt het toeristen sterk afgeraden om in de lagune te zwemmen. Landbouwbedrijven in de regio dumpen namelijk al jaren tonnen nitraat en ander afval in en rondom de Mar Menor.^*

En dat is niet het enige: de lagune wordt ernstig in zijn bestaansrecht bedreigd als gevolg van vervuiling door lokale mijnbouw, ongecontroleerde stedelijke planning, slechte riolering in de steden, intensieve landbouw, varkenshouderijen en andere menselijke activiteiten. Toeristen blijven hierdoor weg en de prijzen van huizen daalden flink in de regio.^*

Op papier heeft de Mar Menor meerdere beschermde statussen. Het is een Natura 2000-gebied,^* aangewezen als wetland volgens de Ramsarconventie, een ‘speciaal beschermd gebied’ volgens de Verklaring van Barcelona, en officieel een regionaal park in Murcia. Maar in de praktijk hebben de milieuwetten er de afgelopen 25 jaar niet voor kunnen zorgen dat de lagune goed wordt beschermd.

Door een groep enthousiaste rechtenstudenten van de Universiteit van Murcia veranderde dat. Zij mochten aan de slag met een zogeheten law clinic, een juridisch project waarin studenten in de praktijk ervaring kunnen opdoen door zich in te zetten voor cliënten of voor een specifieke juridische opdracht. De studenten mochten hun tanden zetten in een spannend, nieuw onderzoek: de mogelijkheid van rechtspersoonlijkheid voor de Mar Menor.

In mei 2020 was het onderzoek afgerond, en presenteerde de projectgroep het plan om rechtspersoonlijkheid voor de Mar Menor vast te leggen. In oktober 2021 overhandigden de trotse studenten, hun begeleider en andere betrokkenen 639.826 handtekeningen aan het Spaanse Congres.^*

Hoe wordt de Mar Menor beschermd?

Sinds 3 oktober 2022 is de Mar Menor het eerste Europese natuurgebied met rechten. Het doel van de wet is om de lagune eigen rechten te verlenen, gebaseerd op zijn intrinsieke ecologische waarde, om zo de bescherming ervan te garanderen voor toekomstige generaties.

De Mar Menor krijgt het recht te bestaan en op natuurlijke wijze te evolueren, het recht op bescherming, behoud en herstel. Hoe deze rechten precies ingevuld gaan worden zal nog blijken, maar volgens hoogleraar Teresa Vicente Giménez, die de onderzoeksgroep van studenten leidde, verandert de Mar Menor door deze wet van een ‘tot slaaf gemaakte’ in een ‘burger’.

Volgens de wet moet de overheid meteen actie ondernemen om de Mar Menor en zijn rechten te beschermen

Door de rechten van de Mar Menor te erkennen wordt ook invulling gegeven aan internationale bepalingen, zoals de klimaatdoelen uit het Klimaatakkoord van Parijs. Ten slotte zorgt een gezonde lagune ook weer voor een betere CO2-opnamecapaciteit. Op deze manier kunnen de rechten van de Mar Menor een aanvulling vormen op de huidige klimaat- en milieudoelen.

Volgens de wet moet de overheid meteen actie ondernemen om de Mar Menor en zijn rechten te beschermen. Er zijn duidelijke verplichtingen voor de overheid. Zo moet moet er periodiek onderzoek plaatsvinden naar de toestand van het ecosysteem en moeten alle activiteiten die verdere milieuschade veroorzaken onmiddelijk beperkt worden.

Het feit dat de rechtspersoonlijkheid van de Mar Menor is vastgelegd naar aanleiding van een sterke burgerbeweging, is belangrijk. De handtekeningen van al die burgers die het zat waren dat de overheid niets deed tegen de vervuiling, hebben ervoor gezorgd dat de lagune nu eigen rechten heeft.

Rechten voor de Waddenzee

Net als de Mar Menor in Spanje kunnen we ook in Nederland rechtspersoonlijkheid toekennen aan natuurgebieden. Er zijn diverse concrete initiatieven in Nederland om Rechten voor de Natuur te erkennen – initiatieven waar de Haagse, maar ook de lokale politiek direct mee aan de slag kan.

Een goed voorbeeld is het initiatief om de Waddenzee rechten te geven. Jurist Jan van de Venis, hoogleraar Tineke Lambooy en Arjan Berkhuysen, oud-directeur van de Waddenvereniging, lieten in 2018 concreet zien hoe de rechten voor de Waddenzee eruit zouden kunnen zien:

‘Boek 2 van ons Burgerlijk Wetboek (artikel 1 lid 2) bepaalt dat overheidstaken kunnen worden opgedragen aan een instantie, waaraan ook rechtspersoonlijkheid kan worden toegekend. [...] De doelomschrijving van deze rechtspersoon kan verwijzen naar de bijzondere waarde van een gebied als cultureel, historisch en natuurlijk erfgoed voor de mensheid en voor toekomstige generaties.’

Het idee van rechten voor de Waddenzee werd opgepikt door de gemeente Noardeast-Fryslân en de lokale, groene partij Sociaal in Noardeast-Fryslân (S!N). In 2019 dienden raadsleden een motie over de Bijzondere Rechten voor de Waddenzee in bij de gemeenteraad. Ze verzochten het kabinet om met spoed een onafhankelijke beheerautoriteit op te richten om de Waddenzee te beschermen.

Die autoriteit zou een bestuur moeten krijgen ‘met eigen macht en eigen middelen, bestaande uit mensen uit de verschillende belangengeledingen’, zoals ‘eilandbewoners, Waddenkustbewoners, natuurbeschermers, (lokale) overheden, (toeristische) ondernemers en Waddenvissers’.

De motie werd aangenomen, maar niet opgepakt door Den Haag. In juni 2019 presenteerden de minister van Infrastructuur en Waterstaat en de minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit de ‘Verzamelbrief Wadden’. Daarin stond weliswaar dat er een beheerautoriteit voor de Waddenzee zou worden aangesteld, maar de vertegenwoordiging daarvan is overgelaten aan vertegenwoordigers van de overheid.

Lambooy en Van de Venis concludeerden samen met hoogleraar ondernemingsrecht Christiaan Stokkermans (Erasmus Universiteit Rotterdam) dat het mandaat van de beheerautoriteit beperkt is. Zo kan de beheerautoriteit zich niet bezighouden met bredere beleidsvraagstukken over de bescherming en het gebruik van de Waddenzee, omdat zij geen beslissingsbevoegdheid heeft. Doordat zij nog steeds wordt aangestuurd vanuit de overheid, spelen de belangen van stakeholders, waaronder de vervuilers uit de gas- en zoutwinningsindustrie en de scheepvaart, nog steeds een te grote rol.

Dit is niet de beste manier om de belangen van de Waddenzee te vertegenwoordigen, stellen de auteurs. Het kan ook anders. De Waddenzee zou een eigen rechtspersoon moeten worden en de vertegenwoordigers zouden het belang van de Waddenzee zelf als leidraad moeten nemen. Zo kan zij effectief worden vertegenwoordigd.

De waterschappen zijn een goed voorbeeld

Het wiel hoeft daarvoor niet opnieuw uitgevonden te worden: de waterschappen in Nederland, die al sinds de dertiende eeuw bestaan, zijn een uitstekend voorbeeld voor de rechtspersoonlijkheid van de Waddenzee.

Waterschappen zijn publiekrechtelijke rechtspersonen. Hun taken zijn uitgezet in de Waterschapswet en betreffen onder andere het waarborgen van waterveiligheid (bijvoorbeeld door dijken te beheren), waterkwantiteit (door wateroverlast tegen te gaan en water vast te houden) en waterkwaliteit (door de kwaliteit van beken en lozingen te beoordelen). Het waterschapsbestuur heeft bevoegdheden om die taken uit te voeren, bijvoorbeeld om vergunningen af te geven.

Langs deze lijn kan een ‘natuurschap Waddenzee’ opgetuigd worden, zeggen Lambooy, Van de Venis en Stokkermans. Het natuurschap kan net als een waterschap een rechtspersoon zijn en het beheer en behoud van de Waddenzee op zich nemen. Met deze constructie kunnen we het belang van de Waddenzee centraal stellen.

Laten we de politiek oproepen, krachtiger dan ooit, om op te staan voor Rechten voor de Natuur

In december 2022 overhandigde de Waddenacademie een rapport aan minister voor Natuur en Stikstof Christianne van der Wal-Zeggelink. In het rapport werd vastgesteld dat er geen grote juridische obstakels liggen om rechten voor de Waddenzee te implementeren in Nederlandse wet- en regelgeving.^* Voortbouwend op het eerdere pleidooi kan er een nieuw type rechtspersoon in het leven worden geroepen. Deze kan een natuurrechtspersoon genoemd worden, of een natuurschap.

Maar een maand later sprak de minister in een Kamerbrief uit dat zij rechten voor de Waddenzee niet wenselijk vindt.^* Dat zou enkel symbolisch zijn, stelde ze.

In het daaropvolgende commissiedebat spraken de Partij voor de Dieren, D66, GroenLinks, SP en PvdA uit dat zij rechten voor de Waddenzee verder willen onderzoeken. Tot dusver is het voorstel niet van tafel geschoven, en de komende periode zal uitwijzen wat de politiek zal gaan doen.

Rechten voor de Natuur in de Grondwet?

Alle erkenningen van Rechten voor de Natuur zijn belangrijk, op ieder niveau. Maar om écht een fundamentele omslag in ons denken te maken, zouden de Rechten voor de Natuur in de Grondwet van Nederland moeten komen te staan. Dat is mijn toekomstdroom: rechten voor álle natuur.

De Grondwet is het fundament van onze rechtsstaat en democratie. De belangrijkste normen en waarden staan erin – het recht op onaantastbaarheid van het lichaam bijvoorbeeld. Dat recht heeft ieder mens, ongeacht nationaliteit, geslacht, overtuiging, herkomst, wettelijke status of andere kenmerken.

Vinden wij niet dat de natuur óók fundamentele rechten heeft om te bestaan, te floreren en te regenereren, ecologische processen in stand te houden? Als we in de Grondwet de Rechten voor de Natuur erkennen, voor álle natuur, dan kunnen de Waddenzee, de Maas, Amelisweerd, de Noordzee en alle andere bedreigde natuurgebieden daarvan profiteren.

Juristen en deskundigen die willen beginnen met het opstellen van wet- en regelgeving, stuiten onvermijdelijk op belangrijke juridische vraagstukken. Wie zou de Waddenzee als rechtspersoon het best kunnen vertegenwoordigen? Hoe definiëren we de geografische omvang van de Noordzee als rechtspersoon? En hoe gaan we om met de rechtspersoonlijkheid van de Maas, die ook door Frankrijk en België stroomt?

Bij zulke vragen komen de kennis, ervaringen en lessen uit andere landen goed van pas. Daarom ben ik positief gestemd over de toekomst.

De tijdgeest is rijp voor Rechten voor de Natuur. Rijp voor een grootschalige burgerbeweging die, naar Spaans voorbeeld, de Nederlandse politiek in beweging zal krijgen. Laten we niet wachten met actie ondernemen tot er duizenden dode zeedieren aanspoelen, zoals bij de Mar Menor in Spanje.^* Over vijftig jaar zullen geschiedenisboeken vastleggen dat dit het revolutionaire moment was waarop het wereldbeeld in Nederland begon te kantelen.

Dit is een licht bewerkte voorpublicatie op basis van een aantal passages uit mijn nieuwe boek Rechten voor de Natuur, dat vanaf vandaag verkrijgbaar is in (online) boekhandels. Op dinsdag 21 maart presenteer ik mijn boek bij Artis, met Jan Terlouw, Humberto Tan, Jan van de Venis en Tineke Lambooy.

Meer lezen?