Zonder China geen zonnepanelen, MRI-scanners en straaljagers in Europa. Wat nu?

De energietransitie is misschien wel de belangrijkste uitdaging van de 21ste eeuw. Het is de ultieme leiderschapstest: lukt het wereldleiders om de gezondheid van de planeet te laten prevaleren boven kortetermijnbelangen?

En als dat ze lukt, hoe maken landen de transitie in de praktijk mogelijk? De weg naar een duurzame toekomst ligt bezaaid met obstakels. Een van de grootste struikelblokken: we hebben andere grondstoffen nodig. De jacht op onmisbare mineralen is geopend: lithium, nikkel en kobalt voor batterijen in elektrische auto’s en silicium, indium en gallium voor zonnepanelen. En vrijwel al deze verschillende grondstoffen komen uit de Chinese bodem, of worden door dat land verwerkt tot bruikbare bouwstenen.

Wat betekent dat voor de energietransitie in Europa?

China-kenner en geopolitiek analist Joris Teer beet zich acht maanden lang vast in deze kwestie. Hij bestudeerde hoe afhankelijk Europa is van China (en andersom), zocht uit of een conflict de komende jaren waarschijnlijk (of zelfs onontkoombaar) is, en sprak met tientallen experts – diplomaten en deskundigen in de industrie, militaire commandanten en academici.

Zijn bevindingen zijn gebundeld in een vuistdik rapport, dat hij samen met medeonderzoeker Mattia Bertolini schreef voor het grondstoffen- en energieprogramma van denktank The Hague Centre for Strategic Studies (HCSS). Hun conclusie is alarmerend: Nederland en de Europese Unie bevinden zich in een benarde positie.

Die afhankelijkheid is levensgevaarlijk, zeg je. Wat staat er op het spel?

‘Dat hebben we gezien na de inval in Oekraïne. Meer dan 40 procent van de totale EU-import van gas kwam uit Rusland,^* terwijl er allang duidelijke signalen waren dat Poetin kwade intenties had. Even later voorspelde het Centraal Planbureau dat tot wel 1,2 miljoen huishoudens in acute financiële nood konden komen.^* Dat is begin 2023 bijgesteld naar 430.000 huishoudens; we hebben geluk gehad.’

Wij vinden onze economie belangrijker dan territoriale uitbreiding of nationalistische geschiedschrijving, en gaan er gemakshalve van uit dat andere landen dat ook vinden

‘De spanningen tussen grootmachten zijn de laatste jaren alleen maar opgelopen. Er zit een flink prijskaartje aan het bedwingen van gevaarlijke afhankelijkheid, maar de oorlog in Oekraïne laat zien: Europa kan een enorme knauw krijgen als het zich niet voorbereidt op de inzet van economische drukmiddelen in conflicten.’

Dan heb je het over Rusland. Hoe afhankelijk zijn we van China?

‘Onze afhankelijkheid van China is véél groter dan die van Rusland. De cruciale grondstoffen voor onze cruciale sectoren komen grotendeels daarvandaan, of worden er verwerkt. Neem windmolens op zee: die moeten in 2030 al driekwart van ons elektriciteitsgebruik leveren.^* Maar voor windmolens heb je zeldzame aardmetalen nodig, en grofweg 90 procent daarvan wordt in China verwerkt.^* Hoe ga je vergroenen als China die uitvoer stopt?’

‘Die afhankelijkheid is niet alleen gevaarlijk voor de energietransitie – ook onze medische apparatuur (zoals MRI-scanners) en defensiematerieel (zoals Joint Strike Fighters) bestaan uit die mineralen. Net als computerchips, waarop al onze belangrijke sectoren leunen.’

Is China niet ook afhankelijk van het Westen?

‘Wij spiegelen graag in West-Europa. Wij vinden onze economie een stuk belangrijker dan territoriale uitbreiding of nationalistische geschiedschrijving, en gaan er gemakshalve van uit dat andere landen dat ook vinden. Dat lijkt logisch, maar het is een blinde vlek: we begrepen bijvoorbeeld niet dat historische gerieven Poetin tot expansionisme zouden bewegen, of dat Xi Jinping graag Taiwan wil inlijven om de Eeuw der Vernedering teniet te doen.’

‘Zulke militaire crises brengen kettingreacties op gang waarbij een breaking point bereikt kan worden – dat is een punt waarop landen weigeren om nog langer essentiële middelen te leveren aan rivalen. Dat gebeurde afgelopen jaar in Oekraïne.’

Je zou denken dat klimaatverandering uiteindelijk een probleem is voor de hele wereld, inclusief China. Waarom zouden ze andere landen de pas afsnijden?

‘Het Westen gebruikt China’s grondstoffen niet alleen voor de energietransitie, maar dus ook voor medische apparatuur en wapens. Bovendien is grondstoffendominantie China’s geo-economische troefkaart – het is hun krachtigste geweldloze wapen tegen het Westen – bijvoorbeeld tijdens een conflict rondom Taiwan.’

‘In 2010 al blokkeerde China tijdelijk de uitvoer van zeldzame aardmetalen naar Japan, toen een territoriaal conflict hoog opliep.^* En er zijn wetten in de maak om de export van technologie voor zonnepanelen aan banden te leggen,^* zodat we hier niet onze eigen industrie kunnen optuigen.’

‘De VS passen een vergelijkbare strategie toe door China toegang tot de modernste computerchips te ontzeggen. Daar speelt Nederland een sleutelrol in: de modernste chipmachine van ASML uit Veldhoven wordt al sinds 2019 niet meer geëxporteerd, en nu mag ook de voorlaatste generatie ASML-machines niet meer uitgevoerd worden. De kaarten worden geschud.’

Het grootste gevaar is dus dat China die grondstoffen als drukmiddel gebruikt in een conflictsituatie. Hoe groot is de kans op zo’n ‘klimaathandelsoorlog’?

‘Wij hebben deze vraag voorgelegd aan 49 deskundigen, onder wie oud-ambassadeurs, een oud-Commandant der Strijdkrachten, experts in de grondstoffensector en denktankmedewerkers. Zij schatten de kans op een kritiek grondstoffenembargo van China de komende tien jaar ongeveer op 60 procent. Dat is dus een verbod op de export van die belangrijke bouwstenen.’

‘De kans op een maritieme blokkade of invasie van Taiwan kwam boven de 50 procent uit. En dan treedt die kettingreactie in werking: president Biden heeft beloofd in te grijpen bij een aanval op Taiwan.^* De VS zullen van Europese bondgenoten eisen dat die China zware sancties opleggen. Ook als China wapens levert aan Rusland komt er zo’n eis. Zeker in het geval van Taiwan zullen we aan die eis van onze bondgenoot moeten voldoen: met om en nabij 100.000 militairen in Europa^* staan de VS meer dan 75 jaar na de Tweede Wereldoorlog nog altijd garant voor onze veiligheid – tegenover Rusland.’

‘Afhankelijkheid van één partij ver van huis is dus nooit goed – dat leerde covid ons. Maar afhankelijkheid van China is extra gevaarlijk: bij de grote geopolitieke vraagstukken van onze tijd, – wie heerst over Oekraïne, Taiwan, de Zuid- en Oost-Chinese Zee? – staan China en Europa lijnrecht tegenover elkaar.’

Als de klimaathandelsoorlog uitbreekt en China stopt met de export van kritieke grondstoffen, kunnen dan ook de klimaatplannen van de Nederlandse regering de prullenbak in?

‘Dan zullen we moeten kiezen: gaan de zeldzame aardmetalen naar windturbines, of naar MRI-scanners in het ziekenhuis?’

Dat klinkt apocalyptisch.

‘Dat is het ook.’

Heeft Nederland, of Europa, wel een plan om dit op te lossen?

‘In Brussel kondigde Commissievoorzitter Ursula von der Leyen vorige week de Critical Raw Materials Act aan, een belangrijk beleidsvoorstel om minder afhankelijk te worden van China. En in Den Haag kwam de regering eind vorig jaar met een nationale grondstoffenstrategie, met daarin de focus op leveringszekerheid van grondstoffen voor niet alleen de energietransitie, maar ook voor vitale sectoren in het algemeen. Nederland en Europa zetten nu dus eerste stappen, maar lopen nog altijd achter.’

Wil je thuis klagen hoe verschrikkelijk het eraan toe gaat in die landen, of ga je relaties aan waarbij je ook probeert leefomstandigheden ter plekke te verbeteren?

‘Aan de andere kant van de Atlantische Oceaan heropenden de VS in 2012 alweer mijnen voor zeldzame aardmetalen,^* en inmiddels ook een kobaltmijn.^* Ook zetten de VS stappen om deze grondstoffen zelf weer te kunnen raffineren. Canada en Australië zijn eveneens veel verder dan wij.’

Hoe kan het dat we zo achterlopen?

‘Twee factoren, denk ik. Ten eerste heeft Europa de strengste milieuwetgeving ter wereld. Voor het opgraven en raffineren van grondstoffen zijn wij te decadent – andere mensen moeten dat maar oplossen.’

‘Daarnaast is nimby (not in my backyard) het mantra bij mijnbouw in Europa. Brussel kan, anders dan Washington, geen verliezende regio’s aanwijzen – dáár komt die mijn. Ergens is dat fijn, want jij en ik hoeven er niet voor te verhuizen, maar we gebruiken mooi wel de producten van de mijnbouw elders.’

Kun je de grondstoffen die we eerder uit China haalden niet hergebruiken?

‘Het zit hem al in het woord hergebruik. In 2030 is de vraag naar zeldzame aardmetalen al bijna drie keer groter dan in 2021.^* Je hebt eerst genoeg grondstoffen nodig voordat het hergebruik ook echt wat oplevert. In het beste scenario wordt recyclen de komende decennia een belangrijk onderdeel van de grondstoffenstrategie – maar het is dus geen strategie op zichzelf.’

Kan Europa die grondstoffen niet uit andere landen halen dan China?

‘Dan loop je tegen iets anders aan: waarom zijn de Chinezen dominant bij kobaltmijnen in Congo en wij niet? Met onze ESG-blik op de wereld, die milieu, mens en maatschappij meeweegt, zijn we helemaal niet blij met de praktijken daar: wij vinden de arbeidsomstandigheden daar mensonterend, en maken ons zorgen over kinderarbeid in toeleveringsketens.’

‘De Chinese Communistische Partij, daarentegen, heeft een langetermijnstrategie waarin ze de wereld als een spelbord ziet. De hoofdvraag: wat is belangrijk voor ons? Peking stuurt daarbij staatsbedrijven voor strategische grondstoffen op pad.’

En landen die beter passen bij mens en milieu?

‘Ongeveer 70 procent van de kobaltproductie wereldwijd vindt plaats in Congo.^* Voor andere grondstoffen geldt: tel je de grondstoffen die je kunt halen uit alle “gelijkgezinde” democratieën bij elkaar op, dan heb je nog lang niet de hoeveelheden die je nodig hebt. Als je zelf weigert te graven en raffineren, dan zul je sowieso met imperfecte democratieën en autocraten moeten dealen. En zelfs dat is lastig, want je concurreert met China. En Xi Jinping heeft geen oordeel over of een land niet democratisch is, hoe het zijn dissidenten vervolgt of hoe het werknemers behandelt.’

‘De vraag is dus: wil je thuis met je armen over elkaar gaan zitten en klagen hoe verschrikkelijk het eraan toe gaat in die landen, of ga je relaties aan waarbij je ook probeert leefomstandigheden ter plekke te verbeteren?’

‘Je moet een beter bod doen dan China, ook aan de lokale bevolking. Dus je betaalt een prijs voor elke eis die je stelt. Daar komt een nare keuze bij kijken, tussen morele pijn en economische pijn. Waarschijnlijk moeten we allebei incasseren.’

In de Critical Raw Materials Act kondigde de Europese Commissie vorige week aan dat lidstaten minstens 10 procent van de kritieke grondstoffen uit de Europese bodem moeten halen in 2030. Gaat dat lukken?

‘Mijnbouw naar deze grondstoffen kán in de westerse wereld – de Verenigde Staten, Canada^* en Australië^* laten dat zien. Ik ben er een groot voorstander van. Maar je moet dan flink gaan investeren vanuit de overheid, schade accepteren en compenseren, en soms moeten mensen dus verhuizen.’

Xi Jinping heeft macht over ons omdat wij zelf de kosten, zowel op milieu- als op economisch gebied, van onze vitale productieprocessen niet willen dragen

‘Frankrijk is al bezig met een lithiummijn,^* en Zweden met zeldzame aardmetalen.^* Maar het duurt volgens het Internationaal Energieagentschap wel zeven tot twintig jaar voordat een mijn echt op gang komt, dus op de korte termijn dekt dat de vraag niet.’

Hoe zie je dat in Nederland voor je, zelf delven? Het eindrapport van de parlementaire enquête over gaswinning in Groningen wekt geen vertrouwen voor nog zo’n project – de belangen van Groningers zijn daarbij stelselmatig genegeerd.

‘Nederland heeft behalve het gas weinig onder de grond liggen, dus in die zin hebben wij geluk.’

‘Voor Europa is het kiezen of delen. Met alleen recyclen komen we er dus niet, en we zullen op zoek moeten naar alternatieven voor de meest schaarse grondstoffen; iets anders dan kobalt in autobatterijen gebruiken. We kunnen voor een deel onze risico’s spreiden door met andere landen in zee te gaan.’

‘Maar zonder mijnen in Europa wordt het lastig om de afhankelijkheid van China voldoende terug te schroeven, zeker wanneer er sowieso wereldwijde tekorten dreigen door de grondstoffen-vraagexplosie door de energietransitie.’

‘Bij tekorten wint de hoogste bieder en zijn arme landen de klos. Dat zie je nu bij lng: wij wilden geen Russisch gas meer en kochten in 2022 dus massaal vloeibaar gas op. Hierdoor kwam Zuid-Azië zonder stroom te zitten. Het vergroten van het aanbod aan grondstoffen is ook vanuit humanitair oogpunt dus essentieel.’

Wat is dan de rol van Nederland in dit geopolitieke schaakspel?

‘Wij moeten doen waar we goed in zijn, en zorgen dat we onze eigen drukmiddelen niet uit handen geven. Neem ASML in Veldhoven – dat bedrijf bouwt de meest geavanceerde chipmachines ter wereld.’^*

‘Waar lopen zij tegenaan? Onvoldoende huizenbouw rond Eindhoven vanwege het stikstofdossier.^* Dat is bizar. Er is een wereldwijde, grote geopolitieke strijd om talent en innovatie gaande.’

Wat zou je zelf zeggen in de ministerraad?

‘Het probleem is ijzingwekkend, maar de eerste stap is het creëren van zekerheid waardoor partijen willen investeren in grondstoffenproductie. We moeten binnen vitale sectoren een minimumpercentage aan productie met bevriende landen opzetten waarmee je tevreden bent. Medicijnen, defensievoertuigen, MRI-scanners, pacemakers – welke grondstoffen en componenten heb je absoluut nodig?’

‘Welke tekorten door geopolitieke crises mag je niet riskeren? Dan heb je een doel op basis waarvan je pijnlijke keuzes moet gaan maken, of dat nou afspraken met autocraten zijn of mijnen op het continent.’

‘Uiteindelijk heeft Xi Jinping macht over ons omdat wij zelf de kosten, zowel op milieu- als op economisch gebied, van onze vitale productieprocessen niet willen dragen. Europa moet leren kiezen tussen kwaden.’

Meer lezen?