Waarom ik na jaren zwijgen toch een Turkse stem uitbreng

Ga ik wel of niet stemmen voor de Turkse verkiezingen op 14 mei?

Geen enkele vraag heeft me zo beziggehouden als deze het afgelopen jaar. Terwijl deze verkiezingen worden gezien als de belangrijkste in het honderdjarig bestaan van de Turkse republiek – ooit opgericht door Mustafa Kemal Atatürk uit de smeulende as van het islamitische Ottomaanse Rijk als moderne seculiere staat.

Voor Nederlandse verkiezingen hoef ik daar geen seconde over na te denken, maar voor de Turkse voel ik me bezwaard.

Ik heb maar één keer eerder gebruikgemaakt van mijn Turkse stemrecht. In 2007, toen ging mijn stem naar de huidige president: Recep Tayyip Erdoğan. Als dochter van islamitisch conservatieve ouders was ik in de ban van de man die destijds als politieke rockster en hervormer het land uit het economische slop trok, vredesonderhandelingen startte met de Koerden en democratische hervormingen doorvoerde om bij de Europese Unie te horen.

Maar door de jaren heen trok Erdoğan steeds meer macht naar zich toe. Hij zette politieke opponenten vast, sloeg demonstraties hard neer en snoerde steeds meer critici de mond.

Ikzelf maakte juist een verandering in de omgekeerde richting door. Ik schudde de conservatief-religieuze veren van me af en omarmde steeds meer progressieve normen en waarden. Turkije en Turkse politiek zag ik als iets van mijn ouders, en ik besteedde er weinig tot geen aandacht meer aan. Deels bewaarde ik daarmee de lieve vrede in huis, omdat mijn verandering nogal wat emoties losmaakte aan het thuisfront. Maar deels ook omdat ik niet weet hoe het is om te leven in Turkije. Daardoor liet ik de discussie liever over aan de mensen daar.

Tot nu. De afgelopen maanden praatte ik over de Turkse politiek. Met mijn ouders, met Turkse Nederlanders en met mensen in Turkije, onder wie familieleden. Dit zijn de belangrijkste lessen die ik heb geleerd tijdens mijn zoektocht.

1: Het is tijd om af te rekenen met de eeuwenoude afrekencultuur

Je zou denken dat door de nasleep van de aardbeving van februari dit jaar met zeker 50.000 doden tot gevolg^* en de hyperinflatie die het land al enige tijd teistert, Turken wel zullen afrekenen met Erdoğan en de huidige regering.

Niets is minder waar. Hoewel Erdoğan achter staat in veel peilingen ten opzichte van de belangrijkste oppositiekandidaat Kemal Kılıçdaroğlu,^* is hij alsnog mateloos populair onder een groot deel van de bevolking. Hun loyaliteit hangt van meer af dan economische factoren. De strijd komt uiteindelijk neer op één ding: vrijheid.

Tijdens mijn zoektocht kwam ik erachter hoe relatief het begrip vrijheid is in Turkije. Als ik AKP-stemmers sprak, wilde ik het met ze hebben over de democratische vrijheden die flink bedreigd worden, zoals de vrijheid van meningsuiting, de bewegingsvrijheid van vrouwen en de persvrijheid. Maar zij beweerden dan steevast het tegenovergestelde. Volgens hen is de vrijheid onder Erdoğan juist toegenomen; religieuze vrijheid, welteverstaan. En daar zijn ze Erdoğan erg dankbaar voor.

Uitingen van religie en de politieke islam stonden op gespannen voet in het voorheen strikt seculiere Turkije. Het land kent een rijke historie aan staatsgrepen, uitgevoerd door het destijds oppermachtige leger. Deze hoeders van de seculiere staat kwamen in actie zodra de scheiding tussen moskee en staat volgens hen in gevaar kwam. Na de militaire coup in 1980 werden hoofddoeken bijvoorbeeld verboden bij de overheid en in het hoger onderwijs,^* en werd religie voornamelijk beperkt tot de huiskamers.

In 1998 kreeg Erdoğan zelf te maken met de gevolgen van die strikte scheiding. Hij was burgemeester van Istanbul als lid van de islamistische Welvaartspartij van Necmettin Erbakan. Die partij werd verboden na de zogenaamde ‘postmoderne coup’ en Erdoğan ging de cel in voor het voordragen van een islamitisch gedicht.^* Na die periode werden de seculiere wetten nog strikter gehandhaafd dan voorheen.

Hoe meer ik de ontwikkelingen in Turkije volg, hoe meer ik het vermoeden heb dat veel jonge Turken maar weinig van de islam moeten hebben

Maar in 2001 kwam hij terug met de (destijds) conservatieve middenpartij AKP en won in 2002 glansrijk de verkiezingen. Onder Erdoğans bewind brak de macht van het leger. In 2012 sprak hij in een speech zijn wens uit om een ‘vrome generatie’ te creëren.^* Het hoofddoekverbod werd in 2013 afgeschaft^* en Erdoğan pompte geld in moskeeën, imamopleidingen en religieus onderwijs. Dit tot grote onvrede van de meer seculiere Turken, die het allemaal zagen als een poging om Turkije onder democratische vlag te islamiseren.

Maar lukt het Erdoğan wel om een zogeheten ‘vrome generatie’ te creëren? Hoe meer ik de ontwikkelingen in Turkije volg, hoe meer ik juist het vermoeden heb dat, ondanks de toegenomen zichtbaarheid van de islam, veel jonge Turken er maar weinig van moeten hebben. Turkije-correspondent Rob Vreeken ziet dat steeds meer mensen zich identificeren als atheïst of deïst, en theoloog Mustafa Öztürk schrijft dat ‘de nieuwe generaties onverschillig worden over het islamitische wereldbeeld, en daar zelfs afstand van nemen’.

Toen ik mijn nichtje Yağmur in Istanbul ernaar vroeg, bevestigde ze mijn vermoedens. ‘Als je ergens sterk op aanstuurt van hogerhand, dan jaag je mensen alleen maar weg’, vertelde ze me.

Herkenbaar.

Ik groeide op met de islam, ging elk weekend naar de koranschool en droeg tien jaar lang een hoofddoek. Totdat ik aan mezelf durfde toegeven dat ik die regels helemaal niet wilde volgen. Dat was geen makkelijke tijd voor mij en mijn ouders. Maar we zijn er wel uitgekomen samen.

Mijn familie laat in het klein zien wat de uitdagingen zijn in Turkije. Wij denken anders dan elkaar en dat schuurt en botst van tijd tot tijd. Maar we hebben door de jaren heen geleerd om elkaar in elkaars waarde te laten. Om onze ideeën niet aan elkaar op te dringen – zowel de religieuze als de seculiere. En dat is niet makkelijk, want het vraagt empathie, vergeving en vertrouwen. Als die elementen er niet zijn, is er ook geen toenadering mogelijk.

Ik hoop dat Turkije die eeuwenoude ideeënstrijd achter zich kan laten en terugkeert naar een parlementaire democratie waarin men leert leven met elkaars verschillen.

2: Vrouwenrechten en lhbt-rechten staan onder druk als nooit tevoren

‘Een vrouw die het moederschap afwijst en niet meer het huishouden wil doen, kan dan wel een geslaagde carrière hebben, maar ze dreigt haar ware karakter te verliezen.’

‘Ze is niet compleet, maar half.’^*

Als verstomd luisterde ik naar de woorden die Erdoğan uitsprak, bij nota bene de opening van vrouwenorganisatie KADEM in 2016. Hij vervolgde zijn speech met dat hij vindt dat vrouwen minimaal drie kinderen moeten krijgen.

Het is de eerste keer dat ik me direct aangesproken voel door Erdoğan. Ik ben vrouw, carrièregericht, heb geen kinderwens en heb een intense haat jegens het huishouden. Erdoğans woorden symboliseren datgene waar ik me mijn halve leven tegen heb verzet en me van heb vrijgevochten: de traditionele rol van de vrouw. Hij raakt een gevoelige snaar. Ineens drong het tot me door dat Erdoğan een visie heeft die weleens grote gevolgen kan hebben voor verworven vrijheden.

Wanneer autoritaire leiders aan macht winnen en democratieën beginnen te wankelen, komen vrouwenrechten als eerste onder druk te staan

Autoritaire en populistische leiders pakken vrijheden niet zomaar ineens af. Ze maken de geesten rijp voor een stille revolutie. In 2011 ondertekende Erdoğan nog de Istanbul-Conventie, om geweld tegen vrouwen en vrouwenmoord aan te pakken. Jaarlijks worden zo’n vierhonderd vrouwen in Turkije vermoord;^* velen sterven onder verdachte omstandigheden. Tien jaar later trok Erdoğan Turkije terug uit het verdrag,^* omdat het volgens zijn partij niet in lijn was met traditionele familiewaarden. De Istanbul-Conventie beschermt namelijk ook de lhbtq+-gemeenschap. En daar heeft deze president helemaal niets mee. Regelmatig haalt hij uit naar deze groep, hij noemt ze ‘pervers’ en ‘gif voor jonge mensen’.^* Ook tijdens deze verkiezingen moet deze groep het ontgelden.

Erdoğans regering kwam in 2012 met een algemene wet tegen huiselijk geweld, ook wel Wet 6284 genoemd. Maar nu hij achterstaat in de peilingen zoekt hij steun bij marginale islamistische partijen als Yeniden Refah en Hüda-Par. Deze ultraconservatieve islamisten beschouwen ook deze wet die deels gebaseerd is op de Istanbul-Conventie als een manier om de traditionele gezinsstructuur te ontwrichten. Een van de voorwaarden voor steun aan Erdoğan was het ontbinden van deze wet.^*

Wanneer autoritaire leiders aan macht winnen en democratieën beginnen te wankelen, komen vrouwenrechten als eerste onder druk te staan, zei voormalig PvdA-leider Lilianne Ploumen ooit tegen me tijdens een interview. En ik vrees dat voor Turkije hetzelfde geldt als deze partijen hun zin krijgen.

3: Als progressievelingen zich stilhouden, voeden zij het ‘angstimperium’ van Erdoğan

Turkije is ernstig verdeeld. En die verdeeldheid sijpelt al jaren door naar Turkse Nederlanders. Dat zagen we na de Gezipark-protesten in 2013 en na de mislukte coup in 2016. Je uitspreken tegen Erdoğan, ook hier in Nederland, kan leiden tot intimidaties, en dat je mogelijk wordt verklikt. Je uitspreken voor Erdoğan zorgt weer voor veel onbegrip in Nederland. Ook een reden voor mij om me op de achtergrond te houden over dit onderwerp: ik durfde lang mijn vingers er niet aan te branden.

Toen ik in Nederland afstand nam van religie en progressieve normen en waarden omarmde, kreeg ik soms snerend de opmerking dat ik geen echte Turk meer ben

Ik sprak hierover ook met journalist en vredesactivist Tayfun Balçik. Hij komt op voor gemarginaliseerde en vervolgde groepen in Turkije. ‘Als mensen zichzelf censureren uit angst om vervolgd te worden, dan is er sprake van een angstimperium. De enige manier om het te bestrijden is door je uit te spreken en solidair te zijn met al die vervolgde groepen.’

Zijn woorden bleven lang nagalmen in mijn hoofd. Om mij heen hoor ik meer mensen die progressief zijn, maar zich niet durven uitspreken tegen Erdoğan uit angst om opgepakt te worden of Turkije niet meer in te kunnen.

Toen ik in Nederland afstand nam van religie en progressieve normen en waarden omarmde, kreeg ik soms snerend de opmerking dat ik geen echte Turk meer ben. Dat idee heb ik lang geïnternaliseerd en ik heb me ook om die reden afzijdig gehouden van Turkije en Turkse politiek.

Maar onbewust voelde het ook veiliger om weg te kijken. Deels uit angst om problemen te krijgen in Turkije en deels om geen bagger over me heen te krijgen van Erdoğan-gezinde Turkse Nederlanders.

De grootste les die ik het afgelopen jaar leerde: er zijn genoeg generatiegenoten in Turkije die hetzelfde denken als ik. Die democratische waarden omarmen, en een Turkije willen dat een eind maakt aan de eeuwenoude afrekencultuur en rancunepolitiek.

Dat heeft niks te maken met wel of niet Turks zijn – een frame dat conservatieve mensen maar al te graag gebruiken om waarden als universele mensenrechten, vrouwenrechten en lhbt-rechten weg te zetten als westers en on-Turks. Deze zoektocht heeft er op een gekke manier voor gezorgd dat ik mijn Turkse identiteit juist meer ben gaan omarmen.

Ik heb besloten om naar de stembus te gaan en van me te laten horen (ook al voel ik me nog steeds bezwaard als buitenlandse stemmer). Maar ik zou het mezelf dit keer niet vergeven als ik wederom niets zou doen aan de democratische erosie in een land dat me heel erg dierbaar is.

Over de gesprekken die ik voerde de afgelopen maanden, over het dilemma of ik wel of niet ga stemmen, en mijn zoektocht om de keuzes van anderen hierin te begrijpen, maakte ik de film Mijn Turkse stem. Die kun je hier terugkijken.

Meer lezen?