Feminisme zit ’m juist in de kleine dingen

Tijdens het opruimen kom ik een stapel schriftjes tegen van de basisschool: oefenboekjes waarin ik leerde schrijven en lezen. Het begint met moeizaam nagetekende, bibberige letters, en, wat later, ‘stempelboekjes’ waarin ik de juiste stempel moest plaatsen bij eenvoudige woorden. Ik stempelde braaf een boom bij ‘boom’, een tol bij ‘tol’.

Iets ingewikkelder is het woord ‘lief’: hoe ziet dat eruit? Maar kijk, het wordt vergezeld door een stempel van een bevallige deerne in lange, getailleerde jurk. Ze zit in het gras met een vogeltje op haar geheven hand. Lief, dat is een meisje, en meisjes zijn lief. Krul van de meester.

Nog een paar jaar later – ik kon inmiddels schrijven – leverde ik bewijs dat ik de gendernormen goed begrepen had. ‘Wat meisjes kunnen worden’, staat er op de ene pagina, en, op de andere, ‘wat jongens kunnen worden’. Jongens, noteerde ik, worden dokter, advocaat of tandarts; meisjes worden stewardess, coupeuse, kapster. De juf heeft er een grote rode krul bij geplaatst.

Details. En tegelijk: precies waar het om gaat.

Het feminisme is klaar, zeggen ze. Not

Sinds ik over feminisme schrijf, krijg ik te horen dat de ‘echte’ problemen bij ons nu wel zijn opgelost. Toegang tot hoger onderwijs, stemrecht, dat je mag blijven werken als je trouwt: geregeld. Het feminisme is klaar.

Zelfs mensen die zich erop laten voorstaan de goede zaak te steunen – natúúrlijk zijn ze voor gelijkwaardigheid! – tonen vaak een zeker ongeduld wanneer je begint over de stereotiepe portrettering van gender in reclames; de genderdisbalans in straatnamen Lees: ‘Waarom Amsterdam wel een Coentunnel heeft en (nog) geen Damesgracht’. of andere vormen van heldenverering, waarover ik eerder schreef; het scheldwoord ‘heks’; Lees: ‘Heks, dat is hoe bange mannen vrouwen met macht noemen’. of het ontbreken van genderneutrale toiletten. Daar gáát het toch niet om?

Een huichelachtige reactie. Want de toon van het commentaar suggereert iets heel anders: geen ongeduld, maar woede. Hoe alledaagser het seksisme waarop je inzoomt, hoe harder je wordt toegebruld: dit is VOLSTREKT ONBELANGRIJK!!!

Neem het koor aan brullende mannenstemmen dat opstijgt uit de krochten van het internet wanneer je de vermetelheid hebt om bijvoorbeeld, bij wijze van feministische geste, de Tweede Jan Steenstraat tijdelijk te veranderen in de Suze Groenewegstraat, of de Dam in een Dame. Afgezien van scheldwoorden en verkrachtingsfantasieën is de teneur van de reacties doorgaans: wat een ONZIN om je hiermee bezig te houden. GA IETS NUTTIGS DOEN en niet deze flauwekul.

En wie online iets zegt over de misogynie richting Sigrid Kaag krijgt steevast de boze ontkenning dat #KutKaag niet huiliehuilie moet doen, want het gaat bij de intense stroom bagger en bedreigingen die zij ontvangt heus niet om vrouwenhaat, ze stelt zich maar aan; het gaat om inhoudelijke kritiek op haar beleid. Zie hier een beleefder geformuleerd voorbeeld.

Dat meerstemmige, onpersoonlijke, woedende tieren noem ik in gedachten de stem van het patriarchaat. En als je luistert naar de toon, niet naar de oppervlakkige boodschap van die stem, dan buldert hij je toe dat zulke details allesbehalve onbelangrijk zijn.

‘Hoe oud ben je?’: klinkt onbenullig, is het niet

In de net verschenen bundeling On Women – in het Nederlands vertaald als Over vrouwen – toont de in 2004 overleden wereldberoemde Amerikaanse filosoof, schrijver en kunstcriticus Susan Sontag al precies aan op welke vlakken de feministische strijd het heetst gestreden zal worden.

De bundel begint met een schijnbare onbenulligheid. Namelijk de vraag: ‘Hoe oud ben je?’ en het ongemak waarmee vrouwen daarop reageren. De meeste vrouwen zullen proberen om die vraag af te ketsen, schrijft Sontag, en als ze denken dat ze ermee wegkomen, zullen ze liegen.

Sontag is een uitmuntend essayist. Ze geldt als de invloedrijkste criticus van haar generatie en was zeer bedreven in het ontleden van culturele fenomenen. Zo ook de vraag waarom het onderwerp leeftijd zo ongemakkelijk is, vooral voor vrouwen. Verouderen is voor vrouwen een tragedie, stelt Sontag vast, méér dan voor mannen. Ze krijgen vanaf hun geboorte te verstaan dat ze vooral mooi moeten zijn, en dat schoonheid voor hen samenvalt met jeugdigheid.

Verouderen is voor vrouwen een tragedie, stelt Sontag vast, méér dan voor mannen

Voor mannen bestaat er een schoonheid op leeftijd – Sontag verwijst naar een foto van Pablo Picasso, die op zijn negentigste nog werd afgebeeld met blote bast, Zie bijvoorbeeld deze foto. naast zijn veel jongere vrouw – maar oudere vrouwen zijn alleen mooi voor zover ze er niet oud uitzien. Tegen de tijd dat een vrouw seksueel een beetje op stoom komt, is ze al uitgerangeerd.

Sontag vertelt hoe haar beste vriendin in huilen uitbarstte op haar 21ste verjaardag, omdat ze nu oud was. Haar leven was de facto voorbij, meende ze. Mijn beste vriendin deed precies hetzelfde, op haar achttiende verjaardag.

‘Is dit niet een pietsie beetje aanstellerig?’ schrijft mijn eindredacteur nu in de kantlijn. Die tranen lijken absurd, ja, maar ze tonen hoezeer deze piepjonge vrouwen geloofden dat het deel van het leven waar het om ging, namelijk jong en mooi zijn, voorbij was. Voor hen was jeugdigheid blijkbaar existentieel. Zo diep daalt de dubbele boodschap je bent hoe je oogt en mooi is jong bij meisjes en vrouwen in.

Vrouwen leren: hoe je eruitziet doet ertoe, niet wie je bent of wat je doet

Het is treurig dat veel vrouwen leven in een volstrekt artificiële tragedie die zich over hun hele volwassen leven uitstrekt; maar dat is niet waar het Sontag om gaat. Zij maakt zich zorgen om de dieperliggende gevolgen.

Vrouwen leren het belangrijk te vinden hoe ze ogen, niet wie ze zijn of wat ze doen, stelt Sontag. De nadruk op uiterlijk begint al meteen bij de geboorte (hier kan ik als verse ouder van een meisje van getuigen). Elke keer dat mijn inmiddels tweejarige dochter koerend te horen krijgt dat ze zo’n plaatje is, zo prachtig, zo’n mooi prinsesje, krijgt ze impliciet ook de opdracht om zich dáárover druk te maken, en niet over de rest van haar menselijkheid. Lees: ‘Waarom ik mijn kind wil beschermen tegen onze schoonheidsidealen (en daarin zal falen)’.

Dat is het gevaar: de enorme nadruk op uiterlijk verwringt de geest van een meisje, of vrouw, zó sterk dat ze verwordt tot een halvegare, ‘een soort morele idioot’, aldus Sontag. Besteedt een vrouw het gros van haar vrije tijd en inkomen aan haar voorkomen, dan vinden we haar doorgaans geen narcistische idioot, maar hooguit oppervlakkig. Al dat gedweep over de ‘schone sekse’ is vleierij met een scherpe rand: complimenten die de helft van de bevolking leren om zich inferieur te voelen, een narcistische afhankelijkheid van andermans goedkeuring te ontwikkelen, en uiteindelijk daadwerkelijk inferieur te zijn.

Daarin ligt volgens Sontag de werkelijke onderdrukking. Omdat de norm van vrouwelijkheid vraagt om kinderlijkheid, zwakte en afhankelijkheid, wórden vrouwen ook kinderlijk en zwak. ‘Deze cultuur houdt vrouwen klein [...]. Ze verminkt hen grondig en maakt hen ongeschikt voor eersteklas volwassenheid.’

Gelijkwaardig op papier ja, maar niet in bed, op het werk of in gedachten

‘Mannelijkheid’, schrijft Sontag in het essay ‘The Third World of Women‘, wordt vereenzelvigd met ‘competentie, autonomie, zelfbeheersing, ambitie, het nemen van risico’s, onafhankelijkheid, rationaliteit’, waar ‘vrouwelijkheid’ wordt gelijkgesteld aan incompetentie, hulpeloosheid, irrationaliteit en aardig zijn. Wat wordt gekoesterd als typisch vrouwelijk gedrag, schrijft ze, is simpelweg kinderachtig, dienstbaar, zwak en onvolwassen gedrag. ‘Geen wonder dat mannen weigeren vrouwen te accepteren als hun volwaardige gelijken.’ 

Hieruit volgt een van de opvallendste claims van Sontag: dat liberale verworvenheden – het recht op abortus, het recht om te scheiden en de toegang tot hoger onderwijs – in feite niet zo belangrijk zijn. ‘Er verandert niets aan de situatie van vrouwen wanneer een van deze rechten wordt verworven.’

Het toekennen van gelijke rechten aan een psychologisch mishandelde groep maakt die groep niet plotseling gelijkwaardig. Op papier ja – maar niet in bed, niet op het werk, niet in de spiegel, niet aan de keukentafel, niet in gedachten.

Hervormingen houden het repressieve systeem ook in stand: ze halen alleen de scherpste kantjes eraf

Liberale hervormingen kunnen zelfs gevaarlijk zijn voor de onderdrukte groep aan wie ze tegemoet lijken te komen, stelt Sontag. Ze ontzenuwen namelijk de woede, waardoor die krachteloos wegvloeit, en de bestaande machthebbers in het zadel kunnen blijven. ‘Ze houden het repressieve systeem juist in stand, omdat ze de scherpste kanten ervanaf halen.’

Tegenover liberale hervormingen stelt Sontag radicale. Wat nodig is, is niet zozeer wetgeving over gelijke betaling, maar een complete culturele revolutie. Dat wil zeggen: korte metten maken met de mystiek van het vrouwelijke-versus-mannelijke; ‘schaf alle stereotypering op grond van seksuele identiteit af, of die nou positief of negatief is’. Alle genderverschillen – alle culturele geboden die dicteren hoe de man zich gedraagt, en, als negatief daarvan, de vrouw – moeten worden uitgevlakt. ‘Een niet-repressieve maatschappij [...] zal hoe dan ook een androgyne maatschappij zijn’, aldus Sontag.

Pas als sekse niet langer dicteert wat een mens kan zijn of doen, dán pas zal een mens met een baarmoeder niet langer behandeld worden als reproductieve appendix, maar als mens in de volle breedte.

De cultuuroorlog moet overal worden uitgevochten

Sontag signaleert in haar tijd al een trend voor androgyne kleding, haar, gebaren, uiterlijk, et cetera. Die trend moet volgens haar worden doorgetrokken naar een dieper niveau: dat van werk, seksuele relaties, taal, identiteit. Haar tekst, uit de vroege jaren zeventig, duidt de felste strijdvlakken van de huidige cultuuroorlogen al haarfijn aan.

Neem de recente ophef over een mannelijk ogend model in een Adidas-zwempak, of de rechtse protesten tegen dragqueens die onlangs overal in de media waren. Lees: ‘Dragqueens lezen voor aan kinderen, extreemrechtse mensen boos. Maar wat gebeurt er nou echt in dat zaaltje?’ Waarom is drag belangrijk in de cultuuroorlog? Omdat het theatraal feminiene van drag de geloofwaardigheid van stereotiepe vrouwelijkheid ondermijnt, door die te overdrijven en tussen aanhalingstekens te plaatsen. ‘Iets kitscherigs maken van het vrouw-zijn is ook een manier om afstand te scheppen tot het stereotype [...]. Wie de seksen ironiseert, zet een kleine stap richting hun depolarisatie.’

Je kunt niet op de onderdrukker rekenen om de onderdrukking af te schaffen

Natuurlijk is het afbreken van genderrollen iets wat ook mannen aangaat, en waar ook zij van kunnen profiteren, omdat ze niet meer voortdurend zullen hoeven voldoen aan de uitputtende eisen van ‘mannelijkheid’. Maar de grootste rol en verantwoordelijkheid voor deze revolutie legt Sontag bij vrouwen zelf. Je kunt niet op de onderdrukker rekenen om de onderdrukking af te schaffen; wil de macht eerlijker worden verdeeld, dan zullen mannen macht en privileges moeten afstaan.

Vrouwen moeten de waarheid vertellen

En dus moeten vrouwen op karate. Ze moeten stoppen met giechelen. Make-up-afkickcentra oprichten. Schoonheidssalons plunderen. Geen cent alimentatie meer accepteren van hun ex. De rekeningen betalen. Astrofysicus worden. Op hun eigen benen staan. Onaardig zijn, koppig en niet-inschikkelijk zijn. Alle stereotypen rond vrouwelijkheid met voeten treden.

Sontag prijst een brede waaier aan acties aan – zelfs geweld wil ze niet uitsluiten – maar in de strijdkreet die On Women is, legt ze de nadruk op uiterlijk. Het lijkt een detail, maar hier ligt voor haar (estheet, kunstkenner, mooie vrouw) de kern. Het opgeven van make-up is het opgeven van narcisme, van afhankelijkheid en de status van object. En daarmee van je tweederangs burgerschap.

‘Vrouwen moeten het leven dat ze leefden op hun gezicht tonen’

Stop met liegen en doen alsof, schrijft Sontag. Word werkelijk volwassen, en blijf het. Leg de lat hoog op andere vlakken, ook al doet de wereld dat nog niet. ‘Aspire to be wise, not merely nice.’ En daarbij hoort dat je de waarheid vertelt. ‘Vrouwen moeten het leven dat ze leefden op hun gezicht tonen. Vrouwen moeten de waarheid vertellen.’

Dat het niet gemakkelijk is om afscheid te nemen van de verwachtingen die de wereld aan je stelt – zelfs als je ze doorziet, zelfs als je zo’n uitzonderingspositie bekleedt als de wereldberoemde Sontag – wist zij zelf ook. In het lange interview dat On Women afsluit, zegt ze: ‘Ik zou mezelf nooit omschrijven als een vrijgevochten vrouw. Dingen zijn nooit zo eenvoudig. Maar ik ben altijd een feminist geweest.’

Sontag droeg geen make-up, zoals ze zelf verordonneerde. Maar toen ze ouder werd, verfde ze wel haar haar. Op één lok na, die ze eerst grijs en toen spierwit liet worden.

Het is slechts een detail. Maar het telt.