Welke emotie zie je op het gezicht van de vrouw hieronder? Woede of eerder angst?

Bekijk nu hier de Hoe zou je haar emotie nu omschrijven?

Als je op de foto’s het gezicht van herkent, zal het juiste antwoord je niet verrassen. Maar ook als je nooit een tenniswedstrijd hebt gezien, kun je uit de lichaamstaal (de gebalde vuist die Williams naar zich toetrekt) en de context (een sportwedstrijd) opmaken dat de tennisster blijdschap ervaart.

Je hoeft ook geen topsporter te zijn om je voor te stellen hoe de vreugde van Williams voelt. Iedereen ervaart immers emoties als blijdschap en verdriet, angst en woede, walging en verwondering. Tenminste, zo zit het volgens de klassieke emotietheorie. In een notendop: zouden aangeboren en universeel zijn, en dus ook een vast patroon volgen op het gezicht, in het lichaam en in de hersenen. Om die reden zou iedereen deze emoties hetzelfde ervaren en kunnen herkennen bij een ander.

Deze klassieke emotietheorie bepaalde vanaf de negentiende eeuw het onderzoek naar emoties. Dit werd zo’n dominante theorie, dat ze allerlei aspecten van de samenleving beïnvloedde. Geestelijke stoornissen als depressie werden behandeld als een overschot of tekort aan een bepaalde emotie, en therapie was gericht op het leren beheersen of juist loslaten van die emotie. Techbedrijven stampten een volledige ‘emotie-industrie’ uit de grond, gedreven door het idee dat kunstmatige intelligentie

Waarschijnlijk ben jij ook opgegroeid met het idee dat een emotie als woede voor iedereen min of meer hetzelfde voelt, en dat je boosheid kunt aflezen aan een frons op andermans gezicht.

Maar, ontdekte een Amerikaanse wetenschapper in de jaren negentig, de klassieke emotietheorie klopt niet.

Onze heersende ideeën over emoties komen van Darwin

Eerst nog even: waar komt het idee dat iedereen emoties op dezelfde manier ervaart en uit eigenlijk vandaan?

De klassieke emotietheorie heeft haar oorsprong in Charles Darwins evolutietheorie. Darwin zeilde de wereld rond en overal waar hij aanmeerde zag hij mensen fronsen, glimlachen of hun ogen wijd opensperren. Dezelfde soort expressies meende de bioloog ook bij dieren te zien. Zo kwam Darwin tot de conclusie dat emoties een erfenis waren van onze voorouders, een primitieve vorm van communiceren die nodig was voor het jagen en verzamelen.

Daarover publiceerde hij in 1872 en sindsdien zochten wetenschappers naar aanwijzingen in het lichaam en op het gezicht voor het bestaan van die universele basisemoties.

Psychologen zagen dit als hét bewijs dat de basisemoties aangeboren en universeel zijn

Honderd jaar later dachten de Amerikaanse psychologen Paul Ekman, Wallace Friesen en Silvan Tomkins dit bewijs te hebben gevonden. Zij ontwikkelden een vroege versie die door de jaren heen Proefpersonen kregen een aantal foto’s voorgelegd, en werd gevraagd welke emotie ze op het gezicht van de geportretteerden herkenden. Wat bleek: een ruime meerderheid van de proefpersonen

Beelden uit de onderzoeksmethode van Ekman en Friesen, 1971.

Psychologen zagen dit als hét bewijs dat de basisemoties aangeboren en universeel zijn. Bij angst, bijvoorbeeld, zou een primitief ‘emotiesysteem’ geactiveerd worden in je hersenen en lichaam: de wordt geactiveerd, je hart gaat sneller kloppen, je pupillen worden groter, en je spert je ogen wijd open. De ander kan de angst op je gezicht herkennen, omdat dit een universele angstreactie is.

Alleen: met het onderzoek van Ekman, Friesen en Tomkins was van alles mis.

Hoe we emoties uiten en interpreteren is niet universeel

Een nieuwe generatie wetenschappers werkt nu aan een uitdagende, herziene emotietheorie. De kartrekker: de Amerikaanse wetenschapper Lisa Feldman Barrett (1963).

Feldman Barrett is pionier in de psychologie en De foto van Serena Williams komt uit Feldman Barretts boek het resultaat van dertig jaar onderzoek naar de oorsprong van emoties.

Aan het begin van haar carrière ontdekte Feldman Barrett dat het onderzoek van Tomkins en co. berustte op twee denkfouten. Allereerst was het onderzoek verkeerd opgezet, concludeerde de wetenschapper. Inderdaad, de meeste proefpersonen in de beroemde studie kozen de ‘juiste’ basisemotie uit de meerkeuzevragen.

Maar soortgelijke onderzoeken leverden veel minder eenvormige resultaten op. Als proefpersonen geen meerkeuzevragen voorgeschoteld kregen, zoals in een onderzoek uit 2010, kon Als ook een deel van is weggelaten, valt het resultaat nog lager uit.

Hoe kan dat, vraag ik Lisa Feldman Barrett via Zoom. ‘Het onderzoek van Tomkins geeft allerlei hints die de deelnemers een bepaalde richting in duwen’, vertelt ze.

Plaats Serena Williams’ gezichtsuitdrukking in een andere context (een ruzie met haar vader, een lekke band) en je zult die waarschijnlijk anders interpreteren

Neem de eerste foto van Serena Williams hierboven. Je kreeg de volgende informatie: op haar gezicht was een expressie van een emotie te zien – woede of angst. Die informatie vormt je waarneming: je zult eerder aannemen dat de tennisster boos is dan blij. Op eenzelfde manier duwden de vragen uit Tomkins’ onderzoek de proefpersonen richting een bepaald antwoord.

Niet alleen de gezichtsuitdrukking, maar ook de context bepaalt dus welke emoties mensen denken te herkennen bij een ander. Op de tweede foto van Williams zag je meer informatie: haar lichaamshouding en, belangrijker nog, haar omgeving. Binnen de context van een groot sporttoernooi verwacht je dat gebalde vuisten (knokkels naar beneden gericht, ellebogen naar het lichaam getrokken) en samengeknepen ogen wijzen op blijdschap. Plaats Williams’ gezichtsuitdrukking in een andere context (een ruzie met haar vader, een lekke band) en je zult die waarschijnlijk anders interpreteren.

De proefpersonen kozen dus niet de ‘juiste’ emotie uit de multiple-choiceantwoorden omdat ze geboren zijn met zes basisemoties, maar omdat ze geleerd hebben om emoties in een bepaalde context te interpreteren.

Als het ‘herkennen’ van emoties aangeleerd gedrag is, wat blijft er dan over van het idee dat mensen in hun lichaam en hersenen bepaalde ‘emotiesystemen’ hebben? Weinig: Feldman Barrett en haar team bestudeerden vele en kwamen geen vaste patronen tegen, maar juist variatie.

‘Als een proefpersoon zegt angst te ervaren, kunnen verschillende hersendelen oplichten, in verschillende volgordes’, legt ze uit. En: welke hersendelen oplichten, verschilt per persoon, per moment en per situatie. Je kunt niet spreken van een specifiek ‘angstcentrum’ in de hersenen. ‘Dezelfde hersengebieden gebruik je óók als je bijvoorbeeld een telefoonnummer wilt onthouden.’

Wat zijn emoties dan wél?

Wat zijn emoties dan wél? Feldman Barrett lacht. ‘Geef me vijf minuten om dit uit te leggen.’

‘Alle mensen ervaren ruwe sensaties. Je voelt prettige of onprettige sensaties, een verhoogde of juist verlaagde vorm van alertheid. Die sensaties komen voort uit het op peil houden van wat ik het “lichaamsbudget” noem.’

‘Slapen, gezond eten of een omhelzing van een geliefde vullen je lichaamsbudget aan’, legt ze uit. ‘Sporten of iets nieuws leren zijn investeringen in dit budget: in het moment voel je je oncomfortabel, maar in de toekomst leveren deze activiteiten je een gezonder lichaam en brein op. Vermoeidheid, griep, honger of het verlies van een dierbare zijn een kostenpost en

‘Emoties zijn functionele concepten die mensen koppelen aan die sensaties.’ In simpele taal: emoties zijn verhalen met een bepaald doel. Het label ‘boosheid’ kan bijvoorbeeld functioneel zijn, als je aan de ander wilt communiceren dat je grenzen zijn overschreden.

Je hebt invloed op je emoties

Het interpreteren van je eigen ruwe sensaties kan ook misgaan.

Stel je voor: je hebt belabberd geslapen, omdat je buren een feestje gaven. Vandaag speel je een belangrijke tenniswedstrijd en je voelt je opgejaagd. Als je de baan op loopt, bonst je hart en draait je maag om. Je moeder heeft je vroeger geleerd dat wedstrijden spannend zijn, of je hebt net een artikel gelezen over faalangst. Op dit moment kan je brein die sensaties interpreteren als simpelweg ‘vermoeidheid’, of als een emotie – een verhaal – zoals ‘angst.’

Wie verkeerde etiketten op sensaties plakt – bijvoorbeeld ‘angst’ in plaats van ‘vermoeidheid’ – verliest het zicht op de mogelijke oorzaak én oplossing

En het vervelende is: als je eenmaal die vermoeidheid als angst hebt geïnterpreteerd, is de kans groot dat je de volgende keer dezelfde vervelende sensaties voelt. Het goede nieuws, volgens Feldman Barrett:

Je kunt nieuwe verhalen maken over je emoties bij bepaalde situaties – mits je leert hoe je de sensaties in je lichaam interpreteert. Dat is cruciaal voor de mentale gezondheid, aldus Feldman Barrett. Wie constant verkeerde etiketten op sensaties plakt – bijvoorbeeld ‘angst’ in plaats van de ruwe sensatie ‘vermoeidheid’ – verliest het zicht op de mogelijke oorzaak én oplossing.

‘Hoe langer het lichaamsbudget in het rood kleurt, hoe moeilijker het voor het brein wordt om nieuwe “labels” te maken’, verklaart ze. ‘Zo kun je gevangen raken in een eenzijdige interpretatie van de wereld, zoals bij een depressie of een angststoornis.’

Wel of niet aangeleerd?

Niet alle wetenschappers zijn het eens met Feldman Barretts conclusies. Andere emotiewetenschappers erkennen weliswaar dat er inderdaad veel variatie is in maar dat is volgens hen

Over één ding zijn de meeste onderzoekers het wel eens: de klassieke emotietheorie is een veel te simpele voorstelling van de realiteit.

De impact van de nieuwe emotietheorie is de afgelopen jaren zichtbaarder geworden. Bijvoorbeeld in de geestelijke gezondheidszorg, waar nu meer aandacht is voor het lichaam en leefstijl (bewegen, gezond eten en genoeg slaap).

‘Je kunt het je haast niet voorstellen’, zegt Feldman Barrett, ‘maar dertig jaar geleden verklaarden collega’s mij voor gek als ik wees op de

De klassieke emotietheorie blijft hardnekkig

Buiten de wetenschap is het geloof in de klassieke emotietheorie hardnekkiger. Zo heeft het Amerikaanse veiligheidsagentschap TSA tussen 2007 en 2013 meer dan 900 miljoen dollar geïnvesteerd in het opleiden van vliegveldbeveiligers Beveiligers zouden zo terroristen kunnen herkennen in grote massa’s reizigers.

Het resultaat? Van de 30.000 verdachte reizigers werd Na aanhoudende kritiek uit de hoek van wetenschappers die voortborduren op Feldman Barretts werk, paste de TSA in 2017 de opleiding aan

Bedrijven als Google en Microsoft pompten miljarden in apps en algoritmes die emoties ‘detecteren’. 

Ook in de techindustrie dook de klassieke emotietheorie op. Bedrijven als Google en Microsoft Met de technologie zouden bedrijven sollicitanten beter kunnen beoordelen (zijn ze écht geïnteresseerd in de baan?) en marketeers de reactie van doelgroepen op hun producten kunnen meten.

Deze oprukkende emotie-industrie was reden voor Feldman Barrett om de barricades op te gaan. Tijdens een lezing in 2018 voor de werknemers van grote techbedrijven legde ze uit ‘Mensen fronsen in zo’n 30 procent van de gevallen als ze boos zijn, maar ze kunnen ook huilen van woede. Ze kunnen op een kille manier staren in hun boosheid. Ze kunnen zelfs glimlachen van woede.’

Na aanhoudende kritiek van Feldman Barrett en haar collega’s maakte Microsoft twee jaar later bekend te In Europa onderneemt de EU nu stappen om de emotietechnologie Maar de miljardenindustrie

Waarom blijft de klassieke emotietheorie zo dominant? Feldman Barrett heeft wel een idee. ‘In gesprek gaan met andersdenkenden kost ontzettend veel energie. Je brein herkent de argumenten niet, moet nieuwe hypotheses maken – en dat is een aanslag op je lichaamsbudget’, verklaart ze.

Zo’n confrontatie met andere ideeën voelt onprettig, en we zijn geneigd dat gevoel te interpreteren als een teken dat de ander het bij het verkeerde eind heeft. ‘Maar het is gewoon moeilijk, uitdagend.’ Uiteindelijk, stelt Feldman Barrett, kun je veel meer leren over iemands binnenwereld door te luisteren naar wat er uit diens mond komt dan kijken naar hoe die mond beweegt.

Meer lezen?

Nee, er is niks mis met je als je je rot voelt Als je boos, bang of verdrietig bent, kun je al gauw denken dat er iets mis met je is. In haar boek Night Vision betoogt filosoof Mariana Alessandri dat je je niet hoeft te schamen voor die donkere gevoelens, en dat ze zelfs waardevol kunnen zijn. Ga naar dit artikel Ode aan de meest verdrukte aller emoties: jaloezie Wekelijks zing ik de lof van een boek, een film, een landschap, of enig ander voortbrengsel. Journalistiek moet naast kritisch ook weer lyrisch durven zijn. Vandaag: leve de jaloezie! Ga naar dit artikel