Hoe de vrouw verdween uit de geschiedenis

Wist je dat Afghaanse vrouwen eerder stemrecht kregen dan Amerikaanse?^* In 1919 – hetzelfde jaar als in Nederland het algemeen kiesrecht werd verworven. Ooit was het land relatief progressief. Foto’s uit Kabul in de jaren zeventig tonen vrouwen die in minirok over straat gaan, al lijkt dat nu onvoorstelbaar.

Een recente aflevering van The Daily, de podcast van The New York Times, schetst een beeld van het huidige Afghanistan via het leven van drie vrouwen: een ongeletterde grootmoeder die twee zoons verloor aan de oorlog; een jonge docente die op een illegale meisjesschool werkt; en een weduwe die haar gezin probeert te redden van de hongerdood. Ze vertellen hoe het hen vergaat sinds de taliban in 2021 opnieuw aan de macht kwamen, en werk maakten van de onderdrukking van meisjes en vrouwen.

Hun basisrechten worden stelselmatig afgebroken, precies zoals onder de vorige talibanperiode in de jaren negentig, toen ze nagenoeg niets mochten: niet werken, niet naar school, niet zonder mannelijke begeleider over straat, niet spreken in het openbaar.

Momenteel is het vrouwen opnieuw verboden om te werken voor internationale hulporganisaties; ze mogen niet langer naar publieke ruimtes als parken of sportscholen; ze moeten volledig bedekt zijn;^* en ze zijn uitgesloten van voortgezet onderwijs, van middelbare scholen tot universiteiten. Het resultaat is door de VN omschreven als ‘gender apartheid’.^*

Dat gaat niet zonder verzet; zo zijn er naar schatting honderden illegale meisjesscholen door het hele land.^* De taliban hebben te maken met een bevolking die in de afgelopen twintig jaar gewend is geraakt aan een ander perspectief.

Vandaar dat de verslaggeefster van The Daily spreekt van ‘een race tegen de klok’. Nu herinneren veel meisjes en vrouwen zich nog goed hoe het was om naar school te gaan, en om vrouwen op invloedrijke posities te zien, in kantoren, of op universiteiten. Maar binnen een generatie kan die herinnering uit het levende geheugen verdwijnen; en daarmee de overtuiging dat het ook anders kan, dat de huidige extreme onderdrukking van meisjes en vrouwen niet vanzelf spreekt.

Dit lijkt misschien een ver-van-je-bed-horrorshow. Maar als je kijkt naar het Westen zie je, uitgezoomd, eenzelfde dynamiek: ook hier heeft het lot van de vrouw als een jojo op en neer bewogen. Nu eens méér vrijheid, dan weer minder.

Emancipatie is geen opwaartse lijn

Het lijkt soms alsof emancipatie een trage opwaartse lijn is. En alsof de tijd vóór de late negentiende, vroege twintigste eeuw – toen de meeste Europese vrouwen cruciale rechten verworven, zoals het recht op voortgezet onderwijs, stemrecht, enzovoorts – één lange donkere tunnel was waarin vrouwen nooit iets mochten en daarom ook nooit een rol van betekenis hebben gespeeld. Maar dat is niet waar. Sommige middeleeuwse vrouwen hadden een vrijheid die ons nu verbaast.

Aethelflaeds broer en opvolger deed zijn best om haar naam en bijdrage uit de geschiedenis te laten schrijven

Neem bijvoorbeeld Aethelflaed, Lady of the Mercians, de tiende-eeuwse koningin van het machtige Midden-Engelse koninkrijk Mercia. Ze was een uitstekend militair strateeg en leidde haar troepen tegen het Vikingleger dat het Britse eiland teisterde. Daarnaast gaf ze een belangrijke impuls aan onderwijs en cultuur. Middeleeuwse bronnen roemen haar uitzonderlijk sterke karakter, en beschrijven haar als ‘roemruchter dan Caesar’^* en als ‘famosissima regina saxonum’: de ‘beroemdste koningin der Saksen’.^*

Dat bijna niemand vandaag nog haar naam kent, is niet toevallig. Haar broer en opvolger deed zijn best om haar naam en bijdrage uit de geschiedenis te laten schrijven. Aethelflaed werd letterlijk uit de documenten geschrapt. Gelukkig is er ook een versie bewaard gebleven van de belangrijkste verslaglegging uit die tijd – de Anglo-Saxon Chronicle - waarin zij wel een grote rol speelt.

Koningin Aethelflaed is een van de vele historische figuren uit het boek Femina: A New History of the Middle Ages, Through the Women Written Out of It dat begin dit jaar verscheen, een pakkend en makkelijk leesbaar werk dat bovendien beantwoordt aan de hedendaagse behoefte om de vrouw uit de schaduw te halen. Om dat te doen, beschrijft auteur Janina Ramirez  – een mediëviste uit Oxford – vooreerst hoe de vrouw in die schaduw terechtgekomen is.

Natuurlijk: ook in de middeleeuwen leefden vrouwen in een patriarchale samenleving, die hen minder vrijheden en rechten gaf dan mannen, zodat de mogelijkheden om ‘geschiedenis te schrijven’ beperkt waren. Desondanks was hun bijdrage veel groter dan we nu vaak denken. Watskeburt?

Waar zijn de vrouwen gebleven?

Soms verdwenen vrouwen uit de annalen doordat ze werden ‘overschreven’; dat wil zeggen dat mannelijke schrijvers de visioenen, ideeën of woorden van vrouwelijke intellectuelen overnamen of herschreven zonder vernoeming, een verschijnsel dat Ramirez nogal genereus omschrijft als slordige bronvermelding.

In andere gevallen verdwenen vrouwen uit beeld doordat de heersende cultureel-maatschappelijke normen van latere eeuwen historici blind maakten voor bepaalde feiten. Zoals in het geval van de Birka Warrior, van wie het skelet werd gevonden in een van de weelderigste en compleetste Viking-graven ter wereld.

Dit overschot werd in de tiende eeuw in de Zweedse plaats Birka ter aarde besteld, omringd door onder meer een paard, een troon, pijlen, een bijl, een speer en een zwaard. Vanwege die attributen was men het er bij de ontdekking in 1878 over eens: dit moest een mannelijke strijder zijn van het hoogste aanzien.

Maar al tijdens de opgraving rezen er vragen over de botten, die opvallend smal en licht waren, en met name over het bekken, dat breder en wijder was dan gewoonlijk voor een man. Pas in 2017, toen er DNA werd onttrokken aan een tand van de Birka Warrior, werd officieel duidelijk wat voordien onvoorstelbaar had geleken: deze hooggeëerde militair was een vrouw.^*

Geschrapt, uitgewist, verketterd

Maar het ‘uitwissen’ van het vrouwelijke aandeel in de geschiedenis ging niet altijd om onzorgvuldig kopiëren van hun werk, of om een misinterpretatie van historisch materiaal. Vaak genoeg werden vrouwen moedwillig uit de annalen geschrapt.

Ramirez beschrijft hoe bibliotheken in de Reformatie werden uitgeplozen en ontdaan van controversiële teksten. Een manuscript kon gelabeld worden als ‘toverij’ of ‘ketterij’; en was bekend dat een tekst was geschreven door een vrouw, dan kreeg die het label ‘femina’. Dat woord, in de marge geschreven, betekende dat die tekst niet hoefde te worden bewaard voor het nageslacht. De fik erin.

Geschiedenis werd een verhaal over Grote Mannen, passend bij de machosfeer van de negentiende eeuw

Ook de negentiende eeuw was bijzonder onbarmhartig voor de vrouw – hedendaags én historisch. De vrouw was, volgens het toenmalige ideaal, in de woorden van de Victoriaanse arts William Acton, ‘echtgenote en moeder, lief, attent, opofferingsgezind, en verstandig [...] zo onbaatzuchtig toegewijd aan de man van wie ze houdt, dat ze haar eigen wensen en gevoelens graag voor hem opgeeft.’

Als dit de enige soort vrouw is die een samenleving tolereert, wordt een nationale geschiedenis waarin strijdvaardige en invloedrijke vrouwen voorkomen onacceptabel. Weg ermee! Eventuele Grote Vrouwen die ondanks hun onderdrukking toch iets hadden bereikt, werden uit de vertelling weggepoetst, om van alle ‘gewone’ mensen maar niet te spreken. Geschiedenis werd een verhaal over Grote Mannen, passend bij de machosfeer van de negentiende eeuw, waarin Europese volken met tromgeroffel, stoere taal en heldenverhalen tot naties werden gesmeed.

Allemaal goed en wel, zul je misschien denken, maar waarom is het zo belangrijk om ons beeld van de geschiedenis te corrigeren? Simpel: het heden beïnvloedt de geschiedenis, en de geschiedenis beïnvloedt de toekomst.

‘You cannot be what you cannot see’, schrijft Ramirez. Lees of hoor je nergens over vrouwelijke leiders, dan wordt het moeilijker ze in het heden voor je te zien, of zelf zo’n rol op je te nemen. Verwijzend naar de narratieven van negentiende-eeuwse natiebouwers en naar die van nazi-Duitsland, schrijft Ramirez: ‘Wie de toegang tot het verleden in handen heeft, controleert de bevolking in het heden; bepalen wie geschiedenis schrijft, stuurt het denken en het gedrag.’

Onmogelijke bochten om maar niet te erkennen dat vrouwen belangrijk waren

De geschiedenis is belangrijk voor het heden; en wie morrelt aan die geschiedenis, of haar in een ander daglicht stelt, kan dan ook rekenen op heftige reacties.

Het nieuws dat de Birka Warrior twee X-chromosomen had, ging in 2017 de wereld over. Sommige mensen waren enthousiast over wat ze zagen als een empowerend voorbeeld voor vrouwen. Anderen maakten zich kwaad; het (overwegend vrouwelijke) Zweedse onderzoeksteam dat verantwoordelijk was voor de ontdekking, ontving bedreigingen.^* Veel mensen, ook wetenschappers, wilden er gewoon niet aan. De Birka Warrior, een vrouw? Kón niet.

In plaats daarvan wrongen critici zich in archeologisch onwaarschijnlijke bochten om die XX-chromosomen te verklaren. Waren de botten misschien verwisseld geraakt met die uit een heel ander graf? Was er misschien ooit een mannelijke strijder geweest, die om onbegrijpelijke redenen spoorloos was verdwenen, en voor wie deze vrouw was geofferd als grafgift?

Ramirez toont aan dat de vrouw uit Birka niet de enige was die in haar tijd een dergelijke positie bekleedde. Ze bespreekt zevende-eeuwse prinsessen, twaalfde-eeuwse wetenschappers en spionnen (v), veertiende-eeuwse visionairen (v), en zet een terloopse verwijzing naar een vroegmiddeleeuwse Vikingleider (v) naast de moderne westerse geschoktheid over dat idee.

‘Ja maar, ja maar... ze zíjn er gewoon niet’

Wie probeert om onze blik op de geschiedenis bij te stellen, ontmoet vaak verzet. Toen ik een paar jaar terug stelde dat er meer straten naar historisch belangrijke vrouwen moeten worden vernoemd, omdat hun bijdrage aan de geschiedenis momenteel onderbelicht is in het collectieve geheugen, kreeg ik woedende reacties. Er wáren nu eenmaal geen belangrijke vrouwen, fulmineerde men. Ik herschreef de geschiedenis! En toen ik recent wees op de rol die misogynie speelde bij de heksenvervolgingen, klommen er ook mensen in de pen om hun afkeuring duidelijk te maken.

Vaak zegt zulk verzet meer over het heden dan over de geschiedenis. Instinctief voelt iedereen wel aan dat een verschuiving in ons beeld van voorbije eeuwen ook iets doet met ons beeld van vandaag en morgen.

Dat is vaak ook precies waar het diegenen die de verschuiving bewerkstelligen om te doen is. Ramirez: ‘Laten we onszelf vinden in dat wat aan ons vooraf is gegaan, en heroverwegen wat we belangrijk vinden met de blik op de toekomst.’

Wat de impact is van het uitwissen van vrouwen uit het publieke oog, en hoe cruciaal het is dat voorbije verworvenheden in de herinnering blijven, kun je lezen in Femina. Maar je kunt het in het Afghanistan van nu ook op een veel kortere tijdspanne zien.

Weten hoe het was, is weten hoe het in de toekomst zou kunnen zijn.