Omtzigt wil de democratie vernieuwen. Mooi. En daarna?

Het staat vast: als je op 22 november gaat stemmen in de lokale gymzaal, school of bibliotheek, dan staat Pieter Omtzigt bovenaan zijn eigen lijst op het stemformulier. Het Tweede Kamerlid uit Twente doet mee aan de verkiezingen als lijsttrekker van Nieuw Sociaal Contract (NSC), twintig jaar nadat hij voor het eerst werd verkozen tot Tweede Kamerlid.

In een recente peiling kreeg Omtzigt 46 zetels,^* nog voordat hij zijn deelname had aangekondigd. Nu moet je peilingen vier maanden voor de verkiezingen met een korreltje zout nemen, maar het was toch een opvallende uitkomst. De laatste keer dat een partij in de verkiezingen daadwerkelijk zo veel zetels wist te bemachtigen, is alweer 34 jaar geleden.

Nu is daar NSC, en doemt er een inhoudelijke vraag op: wat wíl Pieter Omtzigt met Nederland?

Ik onderzocht de duizenden stemmingen van de eenmansfractie van Omtzigt bij initiatiefwetten, amendementen en moties in de Tweede Kamer, na zijn afsplitsing van het CDA. Ook bestudeerde ik zijn boek (Een nieuw sociaal contract), ploos ik zijn Thorbeckelezing uit, en las ik de blogs die hij schreef sinds zijn breuk met het CDA.

Als je overweegt om over drie maanden op Omtzigt te stemmen, op welke ideeën stem je dan eigenlijk? Hoe ziet dat nieuwe sociale contract eruit? Wat drijft hem op gebieden als landbouw, immigratie en sociale zekerheid? Ik legde zijn uitspraken en keuzes naast die van andere partijen, op zoek naar het unieke geluid van Omtzigt in de hedendaagse politiek.

De missie: het systeem fiksen

Wat Omtzigt inhoudelijk het meest onderscheidt van bestaande partijen is zijn uitgesproken streven naar een andere democratie. Het gaat hem in de eerste plaats niet zozeer om het Nederlandse beleid – hij wil het systeem veranderen. Hij besteedt zijn aandacht niet zozeer aan plannen en uitkomsten (hoe gaat Nederland zijn klimaatdoelen halen?), als wel aan procedures (hoe komt zo’n besluit tot stand?). ‘Als de besluitvormingsstructuur niet klopt’, zei hij eerder dit jaar,^* ‘dan kloppen alle besluiten die je daarna neemt óók niet.’

Omtzigt ziet een aantal weeffouten in de Nederlandse democratie, die stuk voor stuk voor problemen zorgen in het dagelijks leven van burgers.

Om die fouten te kunnen herstellen heeft hij een aantal concrete plannen paraat. Laat ik één voorbeeld uitlichten. Zoals het nu gaat, kan de regering geld uitgeven zonder toestemming van het parlement. Eigenlijk moeten uitgaven eerst goedgekeurd worden door de Tweede Kamer, maar de regering kent een staatsrechtelijk trucje om daar onderuit te komen. Je mag ook zonder toestemming van de Kamer geld uitgeven, zolang het in ‘rijksbelang’ is, valt te lezen in artikel 2.27, lid 2 van de wet die gaat over verantwoording van bestedingen.

En of het in rijksbelang is, dat bepaalt de minister. Dat gebeurde de afgelopen jaren tientallen keren,^* veelal tijdens de pandemie, maar ook in verband met de oorlog in Oekraïne en de energiecrisis.

Het gaat hem in de eerste plaats niet zozeer om het Nederlandse beleid – hij wil het systeem veranderen

Volgens Omtzigt is dit gevaarlijk spel. Hij meent dat deze truc ervoor zorgt dat beslissingen halsoverkop worden genomen. Zoals die over de compensatie van de toeslagenaffaire. Een kleine club bewindspersonen in het Catshuis besloot dat iedere ouder die slachtoffer was 30.000 euro zou krijgen, zelfs als ze voor een kleiner bedrag benadeeld waren.

Geen kleine beslissing, en toch was er geen discussie over in de Kamers, geen instemming van het parlement nodig, en geen kans voor uitvoeringstoetsen. Twee jaar later staan de ergste slachtoffers op lange wachtlijsten, en krijgen mensen met kleine schade enorme zakken geld. Kostenplaatje: 7,1 miljard euro,^* en het wordt alleen maar meer.

Het punt van Omtzigt: als er geen trucs waren toegepast en de wet gewoon was ingediend, dan had feedback van de Kamer, de Raad van State en de Belastingdienst dit fiasco kunnen voorkomen. Omtzigt wil het daarom onmogelijk maken voor de regering om geld uit te geven zonder toestemming vooraf. Hoe zit het dan met noodgevallen? ‘Dan vergadert het parlement maar een keer op zaterdag.’^*

Omtzigt lijkt de kritische blik van de Tweede Kamer in dit verhaal wel wat te overschatten. Zo voerde de oppositie de druk op om juist sneller en (nog) royaler te compenseren. De beslissing die werd genomen in het Catshuis leek dan ook verdacht veel op de motie van PvdA’er Henk Nijboer, die op steun van vrijwel de hele oppositie kon rekenen (behalve SGP en FVD). Bovendien: buiten Omtzigt om lijkt niemand in de Kamer wakker te liggen van die miljarden aan overcompensatie.

Dan: als het aan Omtzigt ligt, treedt een nieuwe wet voortaan meteen in werking, zodra die is aangenomen. Nu voegt de regering soms een clausule toe waardoor delen van de wet op verschillende momenten in werking treden. Op deze manier kan het kabinet wetten gefaseerd invoeren, en bepaalde, vervelende amendementen van de Kamer uitstellen of zelfs afstellen.

Dit gebeurde bijvoorbeeld bij amendementen van de SP over de aardbevingsschade bij Groningers. De afgelopen zeven jaar waren er volgens Omtzigt bovendien dertien fiscale wetten die maar gedeeltelijk in werking zijn getreden.^*

Toch kunnen er best goede redenen zijn voor het gefaseerd invoeren van een wet. Dat zit hem deels in implementatie: je hebt IT-systemen die niet zomaar meebewegen en personeel dat bijscholing nodig heeft. Bovendien kunnen de kosten zo hoog zijn dat het handig is ze te spreiden.

Een ander bestuur dus, maar welk beleid?

Omtzigt pleit verder voor een nieuw kiesstelsel, waarin de provincies duidelijker vertegenwoordigd worden. Wat hem betreft ligt de focus nu te veel op de Randstad. Ook wil hij een speciale rechtbank, die wetten kan stoppen wanneer ze in strijd zijn met de Grondwet. Dit Grondwettelijk Hof kan de regering verplichten om vertrouwelijke documenten met de Kamer te delen. Daarnaast moet er van Omtzigt een nieuwe regel komen die precies uitlegt onder welke (zeer uitzonderlijke) omstandigheden de regering géén informatie aan het parlement hoeft te geven.

Een stem op Omtzigt is dus in de eerste plaats een stem voor een hervorming van onze democratie. Kijk je naar het stemgedrag van fracties op het vlak van bestuur, dan lijken de keuzes van Omtzigt het meest op die van de SGP en BBB.

‘Zonder een “beter bestuur” kunnen wij geen enkel maatschappelijk probleem in de kern meer oplossen’, schrijft Omtzigt.^* En in zijn Thorbeckelezing oreert hij:^* ‘Veranderingen gaan helemaal niet lukken als we niet eerst de problemen met onze bestuursstructuur aanpakken.’

Dat lijkt mij eerlijk gezegd zwaar overdreven. Je kunt prima inzien dat er diepgewortelde problemen zijn in onze democratie, én erkennen dat Nederland alsnog veel maatschappelijke problemen oplost. Kortom: de manier waarop er bestuurd wordt is heus belangrijk, maar ook zonder Omtzigts maatregelen kom je een heel eind.

En het omgekeerde is ook waar: zijn voorgestelde maatregelen zorgen niet ineens voor feilloos beleid. In het beste geval voorkomen ze een aantal incidenten (het gaat toch vaak om uitzonderingen) en versterken ze het vertrouwen in de democratie. Maar zijn hervormingen zijn geen toverstaf die andere lastige keuzes overbodig maakt.

De kiezer kan elk thema op Omtzigt projecteren

Want je kunt het grondwettelijke recht op wonen wel ‘serieus nemen’, zoals Omtzigt voorstelt in zijn tien actiepunten,^* maar daaruit blijkt nog niet hóé je betaalbaar wonen voor meer Nederlanders mogelijk gaat maken. ‘Concrete doelen over aantallen woningen’, schrijft Omtzigt dan. Maar ja, die had de demissionaire regering ook, en die haalt ze ook niet.^*

Bij veel van die keuzes is het niet alleen onduidelijk waar Omtzigt staat, maar kan dat ook nog even zo blijven. ‘Wij zijn een partij in oprichting en er zijn nog tal van onderwerpen, waar wij nog geen afgewogen standpunt over geformuleerd hebben’, schrijft Omtzigt op zijn website. ‘Wij zullen ons ook niet haasten om dat alsnog snel te doen.’

Als je altijd hamert op democratische legitimiteit, is het nogal inconsistent (en zorgwekkend) wanneer je kiezers oproept te stemmen op een partij zonder standpunten over kritieke zaken. Zo krijg je een regeerakkoord vol verrassingen.

Omtzigt stelt de vraag: hoe zou een beslissing tot stand moeten komen? De vraag welke beslissing Omtzigt vervolgens zou nemen, blijft onbeantwoord

Totdat er duidelijke plannen zijn – over bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek of gemeentelijke bevoegdheden – blijft het onduidelijk waarom het anderen niet, en Omtzigt wel zou lukken om heel veel huizen te bouwen. Kiezers willen ook een visie op klimaatbeleid, landbouw, immigratie, sociale zekerheid, en ga zo maar door.

Daar wringt wat mij betreft de schoen: hervorming van het bestuur mag dan het speerpunt zijn van Omtzigts programma, het is op zichzelf geen volledig programma. Omtzigt stelt de vraag: hoe zou een beslissing tot stand moeten komen? De vraag wélke beslissing Omtzigt vervolgens zou nemen, blijft onbeantwoord.

Misschien laat hij juist die ambiguïteit voor hem werken: de kiezer kan zijn eigen standpunten nog op Omtzigt projecteren. Zoals journalist Tobias den Hartog vorige maand zei in het AD: ‘Iedereen maakt van Pieter Omtzigt zijn eigen messias.’^*

Hoe stemt Omtzigt?

Om toch uit te vinden waar hij voor staat, kunnen we zijn stemgedrag onder de loep nemen: met welke partijen vertoont dit de meeste overeenkomsten? Ik was niet de enige die de afgelopen weken met dit idee bezig was, want NRC heeft hier gelijktijdig een mooi overzicht van gemaakt, waaruit bleek dat je hem moeilijk als links of rechts kunt kwalificeren.

Kijk je naar alle 8.587 stemmingen van Omtzigt sinds 16 september 2021 (toen hij begon als eenpitter), dan zie je dat hij het minst overeenkomt met Forum voor Democratie, BIJ1 en de PVV. Hij heeft daarentegen de meeste overeenkomsten met de SGP, gevolgd door de BoerBurgerBeweging.

Maar vergis je niet: ook tussen deze partijen zijn er flinke verschillen. Bij meer dan een vijfde van de stemmen maakt Omtzigt een andere keuze dan Van der Plas. Daarmee heeft bijvoorbeeld DENK een vergelijkbare overlap met BBB. Wie had dat gedacht?

Op het gebied van landbouw stemt Omtzigt wezenlijk anders dan BBB. Van der Plas schuurt op dit vlak dichter tegen de radicaal-rechtse partijen aan: JA21, PVV en Forum voor Democratie.

‘Ik ben niet de politiek in gegaan om de vleesindustrie te beschermen’, zei Omtzigt eerder tegen een groepje scholieren in het Tweede Kamergebouw.^* We hoeven van NSC dus geen BBB-light te verwachten. ‘In de Schepping is geen plaats voor hokdieren’, zei hij in de Tweede Kamer zelf.

Het heetste hangijzer van deze verkiezingen is misschien wel immigratie. Omtzigt heeft zich tot nu toe nauwelijks uitgelaten over thema’s zoals arbeidsmigratie of vluchtelingen. Toen Trouw hem in 2020, als kandidaat-lijsttrekker van het CDA, vroeg naar zijn standpunt over migratie en integratie, antwoordde hij:^* ‘Ik ben voor de elementaire rechtsstaat en ik strijd voor mensenrechten.’

Desondanks stemde hij eerder dit jaar in met een voorstel om asielzoekers in centra buiten de Europese Unie op te vangen.^* Een vergelijkbaar plan van de Britse regering, dat voorzag in opvang in Rwanda, werd vorig jaar door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tegengehouden.^*

Aan zijn stemgedrag zien we dat hij op dit thema het minst aansluit bij Forum voor Democratie en PVV. Mensen met radicaal-rechtse opvattingen moeten hun hoge verwachtingen van hem dus misschien bijstellen. Alleen met de SGP heeft hij meer dan driekwart overlap op dit thema.

Bestaanszekerheid is een van de speerpunten van Omtzigt

Dan is er nog een links thema, de sociale zekerheid. Bestaanszekerheid is, naast goed bestuur, een van de speerpunten van de nieuwe beweging. ‘Ik wil dat onze partij een vereniging is, een beweging, die ook in de samenleving actief is’, zei Omtzigt tegen Het Parool,^* en hij gaf daarbij voedselbanken en nieuwe wooninitiatieven als voorbeeld.

Bestaanszekerheid was ook het hoofdthema van de Hub Cobben-rede die hij in maart hield in Heerlen. In die toespraak verzette Omtzigt zich tegen de verhuurderheffing (‘een mooi woord voor een speciale belasting op sociale huurwoningen’), leverde hij kritiek op het hoge btw-tarief op voedsel (‘alleen in een aantal landen in Scandinavië is het hoger’), en sprak hij zich uit over energiearmoede (‘grote bedrijven bedingen belastingvoordelen, de arme burger krijgt torenhoge prikkels in de vorm van hoge energieprijzen’).

Omtzigt klinkt als een sociaaldemocraat, maar zijn stemgedrag op het gebied van sociale zekerheid vertoont zowel overeenkomsten met linkse partijen als met radicaal-rechts. Hij stemt op dit vlak bijvoorbeeld vaker mee met de PVV dan met de PvdA. Dit kan te maken hebben met het feit dat partijen zoals de PVV economisch soms ook met links meestemmen.

Na dertien jaar Rutte zal weinig zo aanspreken als bestuurlijke vernieuwing. Nieuw leiderschap, dat na eerdere beloften almaar uitbleef.

Maar het is de vraag of bestuurlijke vernieuwing genoeg is om bredere problemen voor burgers aan te pakken en het vertrouwen in de politiek te herstellen. Kwesties als immigratie, landbouw en klimaat vereisen duidelijke standpunten. Niemand kan eeuwig iedereen tevreden stellen door vaag te blijven, ook Omtzigt niet.

34 jaar geleden domineerden CDA en PvdA, als brede volkspartijen, met meer dan honderd zetels de Tweede Kamer. Het politieke midden bevindt zich momenteel in zwaar weer. Ik hoop dat Omtzigt het brede midden niet afbreekt, maar nieuw leven inblaast. Maar daarvoor moet hij wel knopen durven doorhakken, idealiter vóór de verkiezingen.