De zelfredzame dakloze? Die bestaat niet

Aan het einde van de dag loopt een moeder met haar twee kinderen de Rotterdamse Pauluskerk in. Ze heeft buikpijn en vraagt of er een arts aanwezig is. Ze heeft een kindje van een jaar of twee aan de hand; in de kinderwagen die ze duwt ligt een baby te slapen. Gehaast loopt ze mijn spreekkamer binnen.

Ze lijkt zich bezwaard te voelen als ze voor me zit en verontschuldigt zich voor haar komst. Haar oudste is onrustig, trekt steeds aan haar arm, maar nadat ik het kind een kleurplaat heb gegeven kan ik moeder wat geroutineerde vragen stellen.

Nee, ze heeft geen koorts; nee, ze heeft geen pijn bij het plassen; nee, poepen gaat prima; nee, er is ook geen soa-risico; op lichamelijk gebied vind ik geen aanknopingspunten voor haar buikpijn. Als ik haar onderzoek is ook alles normaal.

Dus besluit ik een laagje dieper te gaan. Immers: wat doet een moeder met twee kinderen eigenlijk op een plek als de Pauluskerk?

Ze blijkt dakloos te zijn en dus zijn zij en haar kinderen niet verzekerd voor ziektekosten. Iemand had haar geadviseerd met haar buikpijn naar de kerk te gaan, omdat ze niet kan betalen voor zorg. Ze is dakloos geworden nadat ze bij haar partner is weggegaan; sindsdien lukt het haar niet een huis te vinden. Al bijna een jaar slapen zij en haar kinderen bij vrienden en bekenden op de bank, terwijl ze nog nachtvoedingen geeft.

De stress sloopt haar. Omdat ze niet ingeschreven staat in de gemeentelijke basisadministratie, lukt het haar niet om een uitkering aan te vragen. Ze leeft van magere giften, maar kan daar de luiers voor haar kinderen niet eens meer van betalen.

De verklaring voor haar buikpijn heb ik nu. De oplossing daarentegen blijkt een stuk lastiger dan een receptje met pijnstilling.

Dakloosheid is een groot probleem

De afgelopen vijftien jaar is dakloosheid enorm toegenomen.

Tussen 2009 en 2022 steeg het totale aantal dakloze mensen volgens het CBS met 50 procent, van circa 18.000^* naar bijna 27.000. Eind vorig jaar sloeg het Leger des Heils nog alarm over het aantal jongeren tussen de 18 en 22 jaar in de opvang, dat binnen een jaar met 50 procent was gestegen. In de media verschijnen meer en meer berichten over overlast door dakloze mensen.

Tegelijkertijd zijn al die cijfers over dakloosheid slechts het topje van de ijsberg: we weten eigenlijk helemaal niet exact hoeveel mensen dakloos zijn. Dat komt ook omdat de afgelopen decennia de groep dak- en thuisloze mensen is veranderd en de nieuwe groepen vaak niet in de maatschappelijke opvang terechtkomen. Ze worden niet geteld, belanden niet in de officiële statistiek en zo kan er dus ook geen effectief beleid voor hen worden gemaakt. 

Toen ik in 2017 net begon als straatarts, zag ik vooral ongedocumenteerde mensen op mijn spreekuur. Rond 2019 zag ik steeds vaker arbeidsmigranten: eerst vooral vanuit Polen, maar nu eigenlijk vanuit overal in Oost- en Zuid-Europa. Arbeidsmigranten werken onderbetaald onder kwetsbare contracten, waarbij hun slaapplek veelal gekoppeld is aan werk. Worden ze ontslagen, dan raken ze dakloos en ze mogen dan, tegen Europese afspraken in, vaak niet de maatschappelijke opvang in.

En toen ik in 2021 terugkwam in Nederland na anderhalf jaar in het Caribisch gebied te hebben gewoond, viel het me op dat ik opeens zo veel Rotterdammers met gedragsproblemen op mijn spreekuur trof. Ook dit valt te verklaren: sinds de decentralisatie in 2015 wordt er miljarden bezuinigd op de ggz en de jeugdzorg.^* Instellingen reduceerden hun hoeveelheid bedden; zorg moest aan huis plaatsvinden.^* Tegelijkertijd kwam er een financieringsmodel dat het minder lucratief maakte om mensen met ernstige psychiatrische klachten te behandelen: wachtlijsten voor hen groeiden.^*

De maatschappelijke opvang waar ik werk lijkt soms wel een dumpplek voor mensen met psychiatrische problemen: mensen met psychoses, gewelddadig gedrag, verslavingsproblematiek en korsakov worden allemaal bij elkaar in een krappe ruimte geplaatst.

Meer een sociaal experiment dan zorg, denk ik weleens.

Meer dan tienduizend economisch daklozen in Nederland

Inmiddels is er nóg een groep bij gekomen, zoals deze dakloze moeder, met wie eigenlijk niet zo veel aan de hand is. Door scheiding, ontslag of schulden raken mensen hun huis kwijt, om vervolgens geen betaalbare woonplek te vinden. De groep is niet klein: naar schatting lopen er op dit moment meer dan 10.000 economisch ongehuisde mensen in Nederland.^*

De verwachting is dat deze groep alleen maar groter zal worden, want de armoede groeit^* én er is een ernstig tekort aan betaalbare woningen.^* Tussen 2009 en 2015 verdwenen 262.400 sociale huurwoningen door verkoop, sloop en liberalisatie, terwijl de vraag niet afnam.^*

In Europa heeft Nederland inmiddels de dubieuze eer op nummer één te staan wat betreft het ‘overbelastingspercentage van huisvestingskosten’ – hoe sterk je woonlasten drukken op je maandelijkse budget.^* Voor jongvolwassenen is dit het grootste probleem.^* De wachtlijsten voor sociale huurwoningen zijn lang,^* particuliere huur is duur^* en de eisen voor een hypotheek zijn streng.^*

Gevolg: mensen vallen tussen wal en schip, en daarmee neemt de druk op de maatschappelijke opvang ook toe.

Geen huis, maar te 'zelfredzaam' voor hulp

Na het consult beloof ik dat ik mijn patiënt financieel zal ondersteunen, zodat ze in ieder geval geen stress over luiers en eten heeft. De logische stap om haar weer vooruit te helpen, is zorgen dat zij en haar kinderen toegang tot een opvang krijgen, maar hier zijn ze voor afgewezen.

In het afwijzingsrapport dat ik later opvraag bij de gemeente Rotterdam, lees ik dat ze haar daar ‘te zelfredzaam’ voor vinden. De argumenten die de ambtenaren geven: de vrouw heeft zich tot dan toe altijd staande weten te houden in de maatschappij en er is geen sprake van een psychiatrische stoornis of verslaving. De opstellers van het rapport snappen ‘dat het niet ideaal is dat zij geen woonruimte heeft’, maar, gaan ze verder, ‘dit is een gevolg van het tekort aan betaalbare woningen en níét een gevolg van dat zij niet zelfredzaam is’.

De opvang is niet bedoeld voor mensen met een relatiebreuk en ze verwijzen haar naar haar netwerk in Marokko. Maar voor haar is dat geen optie, zegt ze. Bovendien heeft ze een verblijfsvergunning en hebben haar kinderen een Nederlands paspoort.

‘Zelfredzaamheid’ – die term komt niet uit de lucht vallen. Sinds de invoering van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor het bevorderen van de zelfredzaamheid van de burger. De gemeente verwacht dat burgers proberen hun problemen zo veel mogelijk binnen het eigen netwerk op te lossen. Er is zelfs een hulpinstrument ontwikkeld om zelfredzaamheid te meten: de Zelfredzaamheid-Matrix.

Stel je dat eens voor: een ambtenaar die vanachter zijn bureau met een kopje koffie in de hand de dakloze voor hem opneemt, om vervolgens met een puntensysteem te beoordelen hoe ‘zelfredzaam’ diegene is. Is dat niet hét bewijs dat we volkomen zijn doorgeslagen? De eerste ‘zelfredzame dakloze’ moet ik namelijk nog leren kennen.

De term is een contradictio in terminis. ‘Zelfredzaam’ zijn betekent dat je kan deelnemen aan de samenleving, terwijl je als dakloze alleen maar aan het overleven bent. Dag in, dag uit bezig zijn met waar je kunt slapen zorgt ervoor dat je aan niks anders toekomt. Als mensen werk hebben, verliezen ze dat vaak. Ze zakken weg in een bureaucratisch moeras: iemand die dakloos is en geen postadres heeft, kan geen uitkering, schuldsanering of zorgverzekering aanvragen, en omdat dat laatste verplicht is stapelen boetes al snel op.

Het netwerk waar ze op terugvallen raakt op een gegeven moment ook uitgeput, en keert zich dan tegen hen. Gezondheidsproblemen worden erger omdat ze niet of laat worden behandeld, en omdat een dakloos leven van zichzelf al ongezond is.

Dan maar tijdelijk onderdak?

Een aantal weken later zie ik mijn patiënt weer. Het gaat slechter, ze is verder afgevallen, ziet bleek en heeft wallen onder haar ogen. Ze huilt onafgebroken als ze me over haar angst vertelt om daadwerkelijk op straat te belanden, om zo haar kinderen aan pleegzorg te verliezen.

Die angst snap ik. Hoewel kinderen het recht hebben om niet van hun ouders te worden gescheiden,^* gaat het in de praktijk weleens anders. Samen besluiten mijn patiënt en ik een crowdfunding te starten, zodat ze in ieder geval tijdelijk onderdak kan vinden in een hotel, mocht dat nodig zijn. Ik adviseer haar naar een wijkteam te gaan om een postadres te regelen, zodat zij een daklozenuitkering kan krijgen.

Een paar dagen later krijg ik een mail dat ze ook is afgewezen voor hulp bij het wijkteam. ‘Wij hebben via LinkedIn begrepen dat Michelle van Tongerloo heeft laten weten dat het haar via crowdfunding gelukt is om geld bij elkaar te verkrijgen voor de situatie van mevrouw. Het wijkteam zal de casus dus niet verder oppakken’, schrijven ze.

Als je denkt dat je alles hebt meegemaakt, kan het dus altijd nog krankzinniger.

Want het is niet alsof ik een huis voor haar heb gekocht; ik heb geld geregeld voor een tijdelijke hotelkamer. En hoe weet het wijkteam überhaupt dat het om dezelfde casus gaat: de crowdfunding is anoniem gebeurd?

Kafka has left the building.

Vervelend, maar er zijn nu eenmaal te weinig woningen

Ik vraag het wijkteam per mail om opheldering; een reactie volgt in eerste instantie niet. Ik vraag PvdA-gemeenteraadslid Sarah Reitema om in de Rotterdamse gemeenteraad vragen te stellen over deze gang van zaken. In de antwoorden op de raadsvragen lees ik terug dat niet de gemeente, maar burgers zelf verantwoordelijk zijn voor duurzame huisvesting. Ja, de gemeente probeert er van alles aan te doen om dit te verbeteren, maar er zijn nu eenmaal weinig woningen. Vervelend, maar daar kan de gemeente niet veel aan doen.

Maar mag je dit zo wel stellen?

In artikel 22, lid 2 van de Nederlandse Grondwet staat dat de overheid moet zorgen voor de ‘bevordering van voldoende woongelegenheid’.^* In artikel 31, lid 2 van het Europees Sociaal Handvest staat dat overheden maatregelen moeten nemen om dak- en thuisloosheid te ‘voorkomen en verminderen’ teneinde het probleem geleidelijk uit te bannen.^* In 2021 tekende Nederland bovendien een Europees verdrag dat bepaalt dat in 2030 niemand meer onvrijwillig op straat mag slapen omdat er geen veilige opvang is.^*

Wat dat betreft zijn we in Rotterdam niet echt lekker bezig. Toch antwoordt het college dat het van mening is dat het aan deze verplichtingen voldoet.

Als ik advocaat Renske Imkamp spreek, een expert op sociaal zekerheidsrecht, geeft zij aan dat burgers vaker verliezen van de gemeente als ze recht op opvang eisen. De rechter oordeelt dat volkshuisvesting niet onder de Wmo valt en dat het een verantwoordelijkheid is van de nationale overheid.

Maar probeer op landelijk niveau via het civiel recht maar eens een woning af te dwingen.  In de Grondwet staat namelijk niet dat iedereen recht heeft op huisvesting; er geldt alleen een ‘inspanningsverplichting’. De inspanningsverplichting wordt nogal vaak misbruikt, want net als de wethouder in de beantwoording van de raadsvragen veelvuldig schreef, kan de minister altijd beweren dat hij of zij ‘ermee bezig is’.

Is daarmee de kous af?

Niet als je dit bekijkt vanuit een mensenrechtenperspectief. Een dak boven je hoofd is een mensenrecht; dakloosheid is een schending daarvan.^* En dan geldt de verplichting om iets ‘progressief te realiseren’: om stappen te zetten in het verwezenlijken van dat recht. Zeggen dat je van alles doet is dan niet voldoende; je moet onderbouwen waarom het niet lukt. Een giga-recessie of een natuurramp zouden excuses kunnen zijn, maar niet het feit dat er woningnood is: dat is een omgekeerde redenering.

Het gemeentebestuur dóét alsof werken aan dakloosheid lekker vrijblijvend is, maar dat is het niet. De oorzaak ligt in fouten in het systeem, maar door de nadruk op zelfredzaamheid te leggen schuiven we de problemen af op het individu, terwijl bestuurders negeren dat zij zelf medeverantwoordelijk zijn voor de schaarste.

En het grote probleem is: ze komen ermee weg.

Dit is een woonprobleem, geen opvangprobleem

Deze zomer gaf de Rotterdamse wethouder Ronald Buijt aan dat er meer en kleinschaliger opvangplekken moeten komen voor dakloze mensen.^* Dit is een stap terug, want dakloosheid is een woonprobleem, geen opvangprobleem. Laat me duidelijk zijn: in de maatschappelijke opvang gaan mensen over het algemeen eerder achteruit dan vooruit. Het plan van Buijt staat dan ook haaks op het Nationaal Actieplan Dakloosheid, waarin juist staat dat mensen een eigen woning moeten hebben en de opvang moet worden afgebouwd.

Er zijn zo veel betere oplossingen te bedenken dan de opvang uitbreiden. Om er een paar te noemen: maak het makkelijker om woonruimte te delen. Schaf de kostendelersnorm voorlopig af. Maak het voor particulieren makkelijker om kamers te verhuren. Sta toe dat mensen tiny houses in hun tuin bouwen. Schaf het kraakverbod af, of verbied leegstand. Veel panden staan leeg, soms ook omdat het beleggingsobjecten zijn: verplicht eigenaren dan antikraak te verhuren. Vakantieparken in Nederland zijn gemiddeld nog niet eens voor de helft gevuld:^* stel die beschikbaar. Wijs meer bouwlocaties aan, bijvoorbeeld op water.^*

Maar de effectiefste manier om dakloosheid te bestrijden, is het voorkomen ervan. Zet in op financiële bestaanszekerheid, bijvoorbeeld door een basisinkomen. Mensen hebben na een periode van dakloosheid vaak schulden, wat een doorstart lastig maakt. Richt een fonds op om deze schuld tijdelijk over te nemen. Maak het makkelijker om iemand geld te geven als die persoon dakloos dreigt te worden. Laat een uitkering (voor een bepaalde periode) op 1 eurocent staan als iemand weer aan het werk gaat, zodat bij uitval geen nieuwe bijstandsuitkering hoeft te worden aangevraagd en mensen niet in een gat vallen.

Met een minimuminkomen kun je geen huis kopen, terwijl er huizen zijn die je qua maandlasten prima zou kunnen betalen. Er is alleen geen bank die je er een hypotheek voor geeft. Deze mensen blijven onnodig (lang) in een sociale huurwoning wonen. Waarom zou je net als een huursubsidie geen hypotheeksubsidie kunnen krijgen? Experimenteer verder met een Doorbraakhypotheek: gemeente en zorgverzekeraars dragen met een klein deel van de bespaarde maatschappelijke kosten bij aan een garantiefonds, vergelijkbaar met de Nationale Hypotheek Garantie, mocht iemand toch niet in staat zijn de hypotheeklasten te dragen.

Nog een idee: pas wet- en regelgeving rondom het huisvesten van dak- en thuislozen aan zodat het geen inspanningsverplichting is, maar een daadwerkelijke verplichting. Een optie: verbied uithuiszetting wanneer er geen behoorlijke alternatieve huisvesting voorhanden is.

Kortom: er is best wel wat mogelijk op de korte en middellange termijn. Een stuk meer dan Nederlandse kinderen adviseren naar Marokko te gaan omdat we hier falen in ons woonbeleid.