Analyses die je deze week helpen om het geweld in Gaza en Israël beter te begrijpen

Krap twee weken na de aanvallen van Hamas op Israëlische burgers is de situatie in het Midden-Oosten er alleen maar penibeler op geworden.

Zo’n tweehonderd mensen worden nog door Hamas gegijzeld.^* In Gaza zijn meer dan een miljoen mensen ontheemd door Israëlische evacuatie-orders en voortdurende bombardementen. De Gazanen hebben al zeven dagen geen stroom, water is schaars^* en ziekenhuizen zijn bijna door de diesel heen waarmee ze noodgeneratoren draaiende houden.^* Een raketinslag in een Gazaans ziekenhuis, dinsdag, kostte honderden mensen het leven.^* Het is nog onduidelijk wie er voor die aanval verantwoordelijk is: Israël zegt dat een afgezwaaide raket van een Palestijnse militie de boosdoener is,^* terwijl Hamas naar de Israëlische strijdkrachten wijst.

Het conflict heeft verstrekkende gevolgen voor Palestijnen en Israëliërs, maar ook voor de verhoudingen tussen landen en binnen samenlevingen wereldwijd. De Correspondent heeft geen eigen journalisten ter plaatse, maar wil wel context bieden bij het conflict. Daarom delen we journalistiek en bronnen van anderen, die wij zelf inzichtelijk vinden. 

Hieronder volgt een nieuw overzicht van analyses die kunnen helpen om grip te krijgen op de laatste ontwikkelingen, en wat er mogelijk nog komt. Ben je zelf bronnen tegengekomen die deze oorlog van waardevolle context voorzien? Deel die dan onder dit artikel.

1. Wat dacht Hamas?

Hamas is een afsplitsing van de Egyptische Moslimbroederschap en is opgericht met als doel de Israëlische staat te vernietigen en een islamitische staat te stichten.^* Hamas maakt sinds 2006 de dienst uit in de Gazastrook, terwijl de rivaliserende partij Fatah de macht behield over de Palestijnse Autoriteit op de Westelijke Jordaanoever, een gebied dat net als Gaza door Israël wordt bezet en waar steeds meer Israëlische kolonisten zich vestigen.

In het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic verscheen een analyse van Hamas’ handvest uit 1988,^* de beginselverklaring van de groepering, die licht werpt op wat het tijdschrift de ‘genocidale ideologie’ van Hamas noemt. Hamas wordt door veel landen, waaronder de Europese Unie, beschouwd als een terroristische organisatie.^*

Maar het zou een misverstand zijn te denken dat Hamas een vaste ‘aard’ heeft, zegt Hamas-expert en hoogleraar Midden-Oosten-politiek en conflictstudies Jeroen Gunning in gesprek met NRC. ‘Hamas is niet onveranderlijk of monolithisch. Het is een groepering die vaak van koers is veranderd, verschillende takken heeft en zeer verdeeld is tussen radicalen en pragmatici.’ In 2017 publiceerde Hamas een nieuw manifest^* dat ‘een duidelijk onderscheid [maakt] tussen het zionistisch project en het Joodse volk en pleit voor religieuze tolerantie’, zegt Gunning.

De gematigde tak van Hamas zette de afgelopen jaren een aantal stappen om tot een compromis te komen met Israël, vertelt Mousa Abu Marzouk, een van de politieke leiders van de organisatie, aan The New Yorker. ‘Wij probeerden een deel van onze rechten te krijgen’, zegt Marzouk. ‘We hebben álle wegen geprobeerd. We hebben niet één politieke weg gevonden die ons uit dit moeras kan halen en ons kan bevrijden van de bezetting.’

Het lijkt erop dat de Israëlische politiek en strijdkrachten deels in slaap zijn gesust door de gematigde ouvertures van Hamas, stelt The New Yorker. Dat verklaart mede waarom zij zo verrast werden door de aanvallen van 7 oktober.

De afgelopen week zijn steeds gedetailleerdere reconstructies verschenen van de aanslagen van Hamas op die bewuste zaterdag. Dit verhaal van The New York Times schetst de gebeurtenissen van die dag en de voorbereidingen die Hamas pleegde.

Zestig prominente linkse Israëliërs hebben een open brief gepubliceerd waarin ze progressieve stemmen in het Westen veroordelen, omdat zij te veel de kant zouden kiezen van de Palestijnen en het geweld van Hamas niet fel genoeg zouden hebben veroordeeld.

2. Hoe ontwikkelt de situatie in Gaza zich nu?

Elke dag sinds 7 oktober is een nieuwe zwarte bladzijde voor de mensen in Gaza. Alleen al in de eerste zes dagen na de aanvallen van Hamas heeft de Israëlische luchtmacht 6.000 bommen op de Gazastrook gegooid, een gebied van zo’n 360 vierkante kilometer. Er zijn zeker 3.300 doden aan Palestijnse zijde gevallen, en 1.500 aan Israëlische zijde. De Arabische nieuwszender Al Jazeera houdt alle gewelddadigheden bij en publiceert overzichtskaarten van de situatie.

The New York Times sprak vorige week meermaals met twee mensen in de Gazastrook, een inwoner en een Amerikaanse die Palestijnse familie bezocht. Het beluisteren van hun verhalen brengt de horror van de constante bombardementen dichtbij.

Gazanen kunnen nog steeds geen kant op: de grensovergang met Egypte blijft dicht. Volgens Egypte komt dat door Israëlische bombardementen,^* maar de Egyptische president Abdel Fattah al-Sisi zegt ook herhaaldelijk^* dat zijn land geen Palestijnen wil opvangen of zal toelaten tot de Sinaï-woestijn.^* Ondertussen worden de leefomstandigheden van de Palestijnen met de dag erger.^*

3. Wat gebeurt er ondertussen op de Westelijke Jordaanoever?

Terwijl de ogen van de wereld zich richten op de getroffen Israëliërs, op de gijzelaars en op de mensen in Gaza, is het ook onrustig op de Westelijke Jordaanoever. Joods-Israëlische kolonisten zien te midden van de chaos hun kans schoon om Palestijnse bewoners van de Westoever te verdrijven. Ook hier dreigt escalatie van geweld; al zeker 61 mensen kwamen om.^*

Het is niet zo dat iedereen in Israël achter deze stappen staat, of achter de regering van premier Benjamin Netanyahu. De demonstranten die al langer (wekelijks) protesteerden^* tegen Netanyahu’s beleid willen nog steeds dat hij opstapt en spreken zich ook uit tegen excessief Israëlisch geweld, vertelt vredesactivist Erella Grassiani op de radio bij Bureau Buitenland.

Aan de andere kant staat ook het gezag van de Palestijnse Autoriteit op de Westelijke Jordaanoever al langer onder druk, omdat jonge Palestijnen zich niet herkennen in de lijn van de 87 jaar oude president Mahmoud Abbas. Nieuwe, extremistische islamitische organisaties roeren zich.^*

4. Hoe reageren mensenrechtenorganisaties op het geweld?

Terwijl westerse landen een balans proberen te zoeken tussen steun voor Israël en een veroordeling van excessief Israëlisch geweld,^* zijn mensenrechtenorganisaties unaniem in hun oordeel over het geweld van Hamas én de Israëlische strijdkrachten: beide handelen in strijd met het oorlogsrecht. In een helder overzicht legt The Conversation uit hoe het oorlogsrecht van toepassing is op Israël en Hamas.

De oproep van Israël aan alle Palestijnen in het noorden van de Gazastrook om zich te verplaatsen naar het zuiden komt volgens de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de VN neer op ‘gedwongen ontheemding’,^* wat in strijd is met het internationaal recht.

De voormalige officier van justitie van het Internationaal Strafhof Luis Moreno-Ocampo stelt dat zowel de aanval van Hamas op 7 oktober als de Israëlische bombardementen en blokkade van de Gazastrook kunnen worden beschouwd als een misdaad tegen de menselijkheid en mogelijk zelfs genocide.^*  De Israëlische holocaust-onderzoeker Raz Segal noemt Israëls aanvallen op Gaza zelfs ‘een schoolvoorbeeld van genocide’.^*

Sinds 7 oktober laat Israël geen hulpgoederen door.^* Tzachi Hanegbi, hoofd van de Nationale Veiligheidsraad van Israël, suggereert dat Hamas eerst gijzelaars vrij zal moeten laten voordat er hulpgoederen tot de Gazastrook worden toegelaten.^* Als Israël inderdaad geen hulp toelaat, gijzelt het land in feite ruim 2 miljoen Palestijnen in vergelding voor het geweld van Hamas.

5. Hoe ontwikkelt het internationale krachtenveld rondom dit conflict zich?

Sinds de aanslagen van Hamas is er permanent overleg tussen wereldleiders over Gaza. De belangrijkste landen om in de gaten te houden zijn de Verenigde Staten en Iran.

De Amerikaanse president Biden, die woensdag een bezoek bracht aan Israël, heeft drie doelen: hij wil Amerikaanse steun betuigen aan bondgenoot Israël, pleiten voor humanitaire hulp aan Gaza, en Iran afschrikken zodat dat land zich niet (verder) in het conflict zal mengen.

De VS stuurden eerder al meerdere oorlogsschepen^* naar het oosten van de Middellandse Zee; maandag meldde CNN dat het land ook 2.000 mariniers in paraatheid brengt.^* Maar zelfs met dat spreekwoordelijke ‘mes op tafel’ heeft de Amerikaanse diplomatie in de regio matige opbrengsten: zo is de eerdere toezegging van Bidens minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken dat de grensovergang tussen Gaza en Egypte zou opengaan^* niet uitgekomen. Het is een van de tekenen dat de VS weinig aanzien genieten in het Midden-Oosten, analyseert The New York Times.^*

Iran laat het ondertussen van Israëls optreden in de Gazastrook afhangen^* of het zich wel of niet verder in het conflict mengt. Dat zal niet direct met Iraanse aanvallen zijn, maar via Hezbollah, de door Iran gesteunde militie in Libanon. Teheran dreigt al met zulke aanvallen.^*

Maar een tweede front in deze oorlog is in niemands belang, bepleit deskundige Heiko Wimmen van de International Crisis Group. Hij spreekt de hoop uit dat het bij de huidige sporadische schermutselingen blijft op de Libanees-Israëlische grens.

In de Arabische wereld groeit ondertussen de woede over de humanitaire situatie in Gaza,^* wat invloed kan hebben op de besluiten van politieke leiders in de regio. De steun voor Palestina is in de hele Arabische wereld overweldigend, en het gevoel van velen in Israël dat er na ‘10/7’ een geheel nieuwe situatie is ontstaan, wordt in de regio niet gedeeld.

De VN-Veiligheidsraad stemde deze woensdag over een resolutie die het geweld van Hamas en al het geweld tegen burgers veroordeelt; de VS stemden tegen.^* Ook een eerdere resolutie van Rusland werd verworpen,^* omdat Hamas daarin niet werd genoemd. President Vladimir Poetin heeft de wreedheid van zowel Hamas als de Israëlische strijdkrachten inmiddels wel veroordeeld, maar Rusland en China mengen zich verder niet merkbaar in het conflict. Rusland haalt wel de banden met Iran aan.

6. En wat doet de EU?

De EU zwabbert en maakt zichzelf daarmee irrelevant op het wereldtoneel, signaleert Politico in een reconstructie van miskleunen van de Europese Unie. In reactie op de slachtpartij van Hamas zei een Eurocommissaris dat de EU alle hulp aan Palestijnse gebieden stop zal zetten, maar een paar uur later werd hij alweer tegengesproken door een collega-Eurocommissaris – de hulp zou toch doorgaan. Nog weer later zei Josep Borell, de EU-buitenlandchef, dat de EU méér, niet minder hulp aan de Palestijnse gebieden zou moeten leveren. (Nederland maakte eenzelfde draai.)

Het probleem is niet alleen dat Europa niet met één stem spreekt, aldus Politico, maar dat het langzamerhand niemand meer kan schelen wat de EU zegt.

Op zondag publiceerden de leden van de Europese Raad alsnog een gezamenlijke verklaring. Maar voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen bezocht Israël afgelopen weekend en werd vervolgens fel bekritiseerd omdat zij te eenduidig partij zou kiezen voor Israël zonder oog voor het lot van de Palestijnen.^* Op maandag benadrukte zij alsnog dat Palestijnen in Gaza ‘de prijs voor de barbaarse daden van Hamas niet mogen betalen’, en dat de EU daarom hulp zou sturen via een luchtbrug. ^*

De diplomatie van de EU zou erop gericht moeten zijn Israël te bewegen tot een proportionele reactie op het geweld van Hamas, schrijven twee deskundigen van de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen (ECFR) in Politico.

Binnen de EU valt het op hoe verschillend de lidstaten reageren. Zo meende Ione Belarra, de Spaanse minister van Sociale Rechten, dat Israël met zijn belegering van Gaza een ‘geplande genocide’ begaat.^* Aan de andere kant zijn Duitse politici om historische redenen eerder geneigd de kant van Israël te kiezen, zegt Hanco Jürgens van het Duitsland Instituut op de radio. Duitsland gaat zijn humanitaire steun aan Palestina ‘herzien’.^*

7. Is er een uitweg uit deze ellende?

Als er een uitweg is, dan is dat niet de weg van geweld. Wraak is geen beleid, schreef deskundige Ian S. Lustick in Foreign Policy, en begrip van Hamas’ voedingsbodem is noodzakelijk om toe te kunnen werken naar vrede.^* Van militaire escalatie in de vorm van een grondoffensief zal ook al niemand beter worden, schrijft columnist Gideon Levy in de Israëlische krant Haaretz.

Door nu vol in de aanval te gaan, geeft Israël Hamas wat het wil, zegt de Amerikaanse topinterviewer Ezra Klein. ‘Hamas is gebouwd op Palestijnse wanhoop. En als je de Palestijnse woede en wanhoop radicaal vergroot, maak je Israël dan veiliger? Of maak je Hamas sterker?’ Amerika zou de fouten van de VS na 9/11 niet moeten herhalen, waarschuwen Klein en andere opiniemakers.

Uiteindelijk zal er een politieke oplossing voor het huidige conflict moeten komen, zegt Midden-Oosten-analist Joost Hiltermann van denktank International Crisis Group. Een ander scenario is er volgens hem niet, want Hamas volledig uitroeien zou onmogelijk zijn (áls het al een structurele oplossing zou bieden voor de Gazanen). Bovendien wil Israël Gaza niet permanent bezetten, wil Egypte^* noch Jordanië^* de Gazanen huisvesten, en willen de VN volgens Hiltermann geen vredesmacht sturen. De enige andere uitweg is onderhandelen over vrede.

Dat is ook de conclusie van schrijver Arnon Grunberg. ‘Na een lange en bloedige oorlog, vermoedelijk inclusief grondoffensief, waarbij pogingen zullen worden gedaan gijzelaars te bevrijden, zullen Egypte, Turkije, Qatar onderhandelingen tussen Israël en Hamas, of wat daarvan over is, op gang brengen om tot een wapenstilstand te komen. Veel meer dan een terugkeer naar de status quo van 6 oktober 2023 zit er denk ik niet in. Israël mag beweren Hamas te elimineren, maar er is vooralsnog geen alternatief voor Hamas in Gaza.’

8) Welke gevolgen merken we in Nederland?

‘De gruwelijkheden in Israël en de bezette Palestijnse gebieden hebben ook bij ons een polariserend effect’, schrijft Joris Luyendijk in het Financieele Dagblad. Geconfronteerd met zo veel ontmenselijking en geweld voelt iedereen de neiging een kant te kiezen: voor ‘de’ Palestijnen’ of ‘de’ Israëliërs. De uitdaging is volgens Luyendijk de menselijkheid van alle betrokkenen te blijven zien. Anders gaan we in op de ‘uitnodiging’ van Hamas ‘om onze menselijkheid op te geven, en mee te gaan in de logica van polarisatie en escalatie’.

Mocht Hamas overgaan tot de executie van gijzelaars, dan ‘zullen die beelden rondgaan op het schoolplein van uw en mijn kinderen’, waarschuwt Luyendijk. (Een eerste video met een gijzelaar is door Hamas vrijgegeven.)^* In De Groene beschrijft Or Goldenberg hoe de propaganda van Hamas haar al bereikt. Gruwelijke filmpjes ziet ze, met Arabische bijschriften die ze niet kan ontcijferen. Maar de emoji’s begrijpt ze wel. ‘Ogen met hartjes. Hartjesogen voor diegenen die het leven van een ander met bruut geweld ontnamen.’

Op sociale media worden ook filmpjes getoond van Israëlische oorlogspropaganda die als pop-up-‘reclame’ verschijnt op de tablets en telefoons^* waarop kinderen Angry Birds spelen.^* Het jeugdjournaal beantwoordde de vraag wat kinderen (en hun ouders) kunnen doen als zij onverhoopt nare oorlogsbeelden zien.

In gesprek met collega Lex Bohlmeijer doet deskundige Sylva van Rosse een oproep het internationaal recht te respecteren: ‘Iedereen is gelijk. Alle mensen hebben recht op leven. Dat is het. En daar moet je naartoe werken, dat moet je doel zijn, als het gaat over een oplossing.’

Dit overzicht is bijgewerkt tot woensdag 18 oktober 16.00 uur.