Hoe extreme denkbeelden mainstream worden

De grootste partij. 37 zetels. Een op de vier kiezers stemde op de PVV.^* Er was geen peiler die dat zag aankomen. Het nieuws kwam voor velen als een schok. En de schok dreunt nog wel even na.

Wat gaat de verkiezingswinst van Geert Wilders’ radicaal-rechtse partij Nederland brengen? Veel zal uiteraard afhangen van de coalitieonderhandelingen. Komt de PVV in de coalitie? Wordt Wilders premier? Welke delen van het verkiezingsprogramma van de PVV krijgen een plek in het coalitieakkoord? En: hoe lang zal een coalitie met de PVV het volhouden?

Maar wat het antwoord op al deze vragen ook gaat zijn: Nederland is misschien al veranderd door de verrassende verkiezingswinst van Wilders. De teneur op X belooft in ieder geval niet veel goeds. ‘Vanavond is Nederland een stuk onvrijer geworden’, postte de Leidse historicus Nadia Bouras vlak na het bekend worden van de eerste uitslagen. Ze had die avond talloze intimiderende berichten ontvangen; in één ervan wordt ze betiteld als ‘moslimterroriste’ en wordt de hoop uitgesproken ‘dat jullie terug naar jullie zandbak moeten’.^* Waarop een ander reageerde: ‘Echt álle mestputten gaan open nu. Het flinterdunne laagje vernis is overal afgeknald. Walgelijk.’^*

Wie denkt dat discriminatie, haat en intimidatie enkel te vinden zijn op X, voorheen Twitter, heeft het mis. En als je een serie recente studies mag geloven, zal de onverwachte verkiezingswinst van de PVV – met de weinig verhullende leuze ‘Nederlanders weer op 1’ – de discriminatie, haat en intimidatie in Nederland verder aanwakkeren.

Niets meer om je voor te schamen

Een van die studies bekijkt de verkiezing van de Amerikaanse president Donald Trump in november 2016. Zowel Trumps winnende campagneslogan (‘America first’) als de verrassende uitslag tonen sterke overeenkomsten met onze parlementsverkiezingen van 22 november.

De onderzoekers vroegen een groep Amerikanen vóór de presidentsverkiezingen of ze geld wilden geven aan een anti-immigratieorganisatie die streeft naar een ‘Europees-Amerikaanse meerderheid’ in de Verenigde Staten. 54 procent wilde wel doneren, mits dat anoniem kon. Kon het niet anoniem – omdat de onderzoekers aangaven nog even te willen bellen ter verificatie van de donatie – dan bleek nog maar 34 procent te willen doneren.

En toen won Trump de verkiezingen.

Aan de bereidheid om volledig anoniem te doneren veranderde weinig: die eindigde op 49 procent. Maar de groep die bereid was om openlijk te doneren werd veel groter: dat percentage steeg naar 48 procent, bijna anderhalf keer zoveel als voor de verkiezingen.

De interpretatie van de onderzoekers? Het laagje vernis was door de verkiezingsuitslag verdwenen. Wat voorheen als ‘extreem’ werd gezien, was ‘mainstream’ geworden, niets meer om je voor te schamen of te verbergen. De maskers mochten af.

In Europa waren vergelijkbare reacties te zien op de verkiezing van Trump. Tijdens de weken voor en na de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 was de European Social Survey toevallig bezig met een grootschalige enquête. Een aantal vragen ging over immigratie: hoe welkom zijn immigranten? En maakt het daarbij uit of het om mensen gaat met dezelfde etnische afkomst als de meerderheid in het land? Een recente studie laat zien: na de verrassende overwinning van Trump bleek dat inderdaad voor meer mensen uit te maken dan ervoor.^*  De groep die vond ‘ja, etniciteit is van belang bij immigratie’ steeg van 31 naar 34 procent.

Er zijn ook duidelijke aanwijzingen dat winst van radicaal-rechts in het ene land of in de ene regio de kiezers elders aansteekt om ook radicaal-rechts te stemmen. Twee economen laten dit met recente Duitse data zien: onverwachte verkiezingswinst voor de radicaal-rechtse AfD in één deelstaat leidt tot een hogere populariteit van de AfD in andere deelstaten.^* En omgekeerd lijkt er ook samenhang: de verkiezingsnederlaag van Trump in 2020 ging in de dagen erna gepaard met een fors lagere populariteit van de radicaal-rechtse partij Vox in Spanje.^*

De norm is niet radicaal-rechts

Wat zal het effect zijn van de PVV-verkiezingswinst op onze samenleving? De voortekenen op X op de verkiezingsavond zijn zorgwekkend. Voorkomen dat discriminatie en racisme verder doordringen in de offline samenleving is waarschijnlijk ijdele hoop.

Maar wellicht kan het helpen als we ons blijven realiseren en blijven benadrukken dat een grote meerderheid van de Nederlandse kiezers niet op radicaal-rechts heeft gestemd. De norm in Nederland is niet radicaal-rechts. Of, in de woorden van De Correspondent-columnist Simon van Teutem: ‘De grootste partij toont maar een klein deel van het geheel.’