Niet roken, niet verkeer, niet oorlog – vieze lucht is de grootste moordenaar ter wereld

Jarenlang stond Beijing bijna bovenaan de lijst met ‘meest vervuilde steden ter wereld’. De stad was hét schoolvoorbeeld geworden van wereldwijde luchtverontreiniging, vooral in de westerse media. De vervuiling werd zo erg, dat het een ‘airpocalypse’ werd genoemd.^*

Tussen 2013 en 2020 nam het verontreinigingsniveau in Beijing met 55 procent af,^* en in heel China daalde het niveau met 40 procent. De gezondheidsvoordelen van deze veranderingen zijn groot: de levensverwachting van de gemiddelde inwoner van Beijing is gestegen met naar schatting 4,6 jaar.

De lucht in China is niet volmaakt schoon. De verontreiniging overstijgt nog altijd de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO),^* en is vele malen hoger dan in een gemiddelde Amerikaanse of Europese stad. Het werk is nog niet klaar. Maar dit voorbeeld leert ons een belangrijke les, namelijk dat we snel kunnen handelen als we de middelen hebben: een veeleisende bevolking, geld en politieke wil.

Hoe we zijn gekomen waar we nu zijn

Luchtverontreiniging wordt veroorzaakt door één zeer eenvoudig element: het verbranden van dingen. Als we materialen verbranden – of het nu hout, gewassen, kolen of olie is – genereren we tegelijkertijd kleine, ongewenste deeltjes. Dit is de wortel van het probleem, en de sleutel tot de oplossing.

Zo’n anderhalf miljoen jaar geleden begon de mens hout te verbranden om vuur te maken.^* Dit voorzag ons van warmte, brandstof om te koken en bescherming in het donker. Maar het gaf ons ook een slechte gezondheid door de vervuiling die het veroorzaakte.

De kleine deeltjes die ontstaan als we hout verbranden, kunnen diep in onze longen doordringen en allerlei ademhalings- en cardiovasculaire problemen veroorzaken, waaronder hartziekten en kanker. Het is vooral slecht in afgesloten ruimten, waar mensen rond een kachel bij elkaar zitten om te koken of warm te worden.

Toch was dit zo’n miljoen jaar lang de enige energiebron voor onze voorouders. De overstap van hout naar kolen was ook een grote stap vooruit: kool is de smerigste fossiele brandstof, maar geeft per kilogram ongeveer twee keer zoveel energie als hout.^* En je hoeft er geen bossen voor om te hakken.

In de vijftiende en zestiende eeuw raakten veel landen snel door hun bos heen. Driekwart van de Britse en Franse bossen was gekapt.^* Bescherming van wat er nog van over was kreeg geleidelijk aan prioriteit. In veel landen verbrandden mensen binnenshuis kolen om te koken en te verwarmen. Er verrezen steden. De straten zagen blauw van de rook die via de ramen en deuren naar buiten kringelde. Overal hing smog in de lucht.

Londen was vroeger een stuk viezer dan Delhi nu

Neem Londen, dat bekend stond als de ‘Big Smoke’. Het is voor ons nu moeilijk te bevatten hoe erg Londen vervuild was in de achttiende en negentiende eeuw. De smog die over de stad hing was geregeld zo dik dat mensen zich niet eens konden verplaatsen.

Langzaam werd duidelijk dat luchtverontreiniging enorme gezondheidskosten met zich meebracht. In vijftig jaar – van 1840 tot 1890 – nam het aantal sterfgevallen als gevolg van bronchitis met een factor twaalf toe; dat wil zeggen dat 1 op de 350 mensen eraan doodging.^*

Tegenwoordig staat Delhi vaak bovenaan de ranglijstjes van de meest vervuilde steden ter wereld,^* maar als achttiende- of negentiende-eeuws Londen kon meedingen, zou het gegarandeerd deze titel winnen, gebaseerd op de hoeveelheid zwevende deeltjes in de lucht.

De schoonste lucht in eeuwen

Vieze lucht is nog steeds een van de grootste moordenaars ter wereld.^* Maar de lucht die ik als kind inademde was véél schoner dan mijn ouders in hun jeugd ooit hadden gekend, en nóg veel schoner dan de lucht die mijn grootouders inademden. We ademen nu lucht in die schoner is dan die in eeuwen is geweest. Dit succesverhaal vertellen we zelden.

Niet alleen de uitstoot van zwaveldioxide is gedaald in het Verenigd Koninkrijk – emissies van lokale luchtvervuilers zijn nog maar een fractie van wat ze vroeger waren. De hoeveelheid lachgas is gedaald met 76 procent ten opzichte van het hoogtepunt. Roet is met 94 procent afgenomen; vluchtige organische stoffen zijn met 90 procent afgenomen.

En het Verenigd Koninkrijk is geen uitzondering. Hetzelfde verhaal geldt voor de meeste rijke landen ter wereld. De reducties in de Verenigde Staten, Canada, Frankrijk en Duitsland zijn net zo indrukwekkend geweest.

Een voorspelbaar pad van vies naar schoon

Ingrijpen op milieugebied wordt vaak voorgesteld als nadelig voor de economie. Het is óf klimaatactie óf economische groei. Vervuiling versus de markt. Dit is gewoon niet waar. Landen hebben luchtverontreiniging drastisch verlaagd en tegelijkertijd hun economie laten groeien.

Landen ontwikkelen zich volgens een voorspelbaar pad. Een land in armoede geeft een hogere prioriteit aan energie dan aan het voorkomen van vervuiling. Het verbrandt kolen, olie en gas, zonder strenge restricties hoe schoon het moet zijn.

De verontreiniging neemt almaar toe doordat meer mensen elektriciteit en auto’s krijgen, en zich kunnen veroorloven hun woning te verwarmen of koelen. Het land komt in een industriële hoogconjunctuur. Mensen hebben meer geld en het leven wordt beter. De vervuiling is niet aangenaam, maar dat lijkt het wel waard te zijn.

Uiteindelijk bereikt het land een omslagpunt op zijn weg naar welvaart. Als het leven eenmaal comfortabel is, maken meer mensen zich druk om de leefomgeving. Prioriteiten verschuiven, ze accepteren geen vieze lucht meer. Ook overheden moeten hun beleid veranderen; ze worden gedwongen actie te ondernemen en de luchtverontreiniging aan te pakken. De luchtverontreinigingscurve bereikt zijn piek en begint te dalen.^*

Miljoenen mensen overlijden door de lucht die ze inademen

Hoewel in veel landen de luchtverontreiniging afneemt, is ze nog altijd een van de grootste moordenaars ter wereld. Ze verhoogt de kans op luchtwegaandoeningen, beroertes, hart- en vaatziekten en longkanker.

Volgens schattingen van de Wereldgezondheidsorganisatie overlijden er jaarlijks acht miljoen mensen aan luchtverontreiniging: 4,2 miljoen als gevolg van luchtverontreiniging buiten, en 3,8 miljoen als gevolg van luchtverontreiniging binnenshuis door hout- en houtskoolverbranding. Volgens sommige wetenschappers zou dit aantal zelfs nog hoger kunnen liggen: enkele van de recentste en meest geciteerde studies schatten dat ten minste 9 miljoen mensen per jaar overlijden^* door de lucht die ze inademen.^*

Om deze getallen in een context te plaatsen: dit is vergelijkbaar met het aantal sterfgevallen als gevolg van roken, omstreeks 8 miljoen.^* Het is zes of zeven keer hoger dan het aantal mensen dat omkomt bij verkeersongevallen: 1,2 miljoen.^* Tachtig keer meer dan het aantal mensen dat jaarlijks overlijdt als gevolg van terrorisme^* en oorlog.^*

Dit is een somber verhaal. Toch is dit niet het complete verhaal. Het kan zijn – het is zelfs waarschijnlijk – dat we de ‘piek in verontreinigingsdoden’ naderen. Dat klinkt luguber, maar het wil ook zeggen dat we het ergste achter de rug hebben.

Waarom ik denk dat we de piek naderen? Over de hele wereld is het totaal aantal doden door luchtvervuiling al decennialang hetzelfde. Het aantal slachtoffers is nauwelijks veranderd, ook al zijn er veel meer mensen op de wereld. Dit betekent dat het sterftecijfer als gevolg van luchtverontreiniging – of het risico voor een gemiddeld persoon – is afgenomen, en niet een beetje: volgens sommige schattingen is het sterftecijfer sinds 1990 gehalveerd.^*

Als de mondiale bevolkingsgroei afneemt, en het beter blijft gaan met de luchtverontreiniging, zal de wereld snel de piek van het aantal doden door luchtvervuiling achter zich laten. De neerwaartse helling zou weleens veel steiler kunnen zijn dan de opwaartse. Door de lancering van schone technologieën kan het aantal sterfgevallen door verontreiniging binnen enkele decennia snel dalen.

Zo schakel je verontreinigende bronnen een voor een uit

Om te begrijpen wat we moeten doen om luchtverontreiniging een halt toe te roepen, moeten we eerst begrijpen waar die vandaan komt.

Onze uitstoot komt mondiaal gezien van een handjevol bronnen. De eerste is het verbranden van hout of houtskool voor energie of het verbranden van gewassen op het veld. Dit is een van de grootste bronnen bij lagere inkomens, die een grote bijdrage levert aan vervuiling binnen én buiten.

Vervolgens hebben we emissies van de landbouw, met ammoniak en stikstof afkomstig van mest en kunstmest. De volgende is verbranding van fossiele brandstoffen voor elektriciteit. Daarna uitstoot van de industrie – de rook die chemische fabrieken, metaalfabrieken en textielfabrieken uitstoten.

Tot slot hebben we transport – de auto’s waarin we rijden, maar ook de vrachtauto’s, schepen en vliegtuigen die goederen vervoeren over de hele wereld.

Om te zorgen dat luchtverontreiniging overal tot nul wordt gereduceerd, moeten we deze bronnen een voor een uitschakelen. En wel zo:

1 • Geef iedereen toegang tot schone brandstof om te koken

Niet alles wat we verbranden veroorzaakt dezelfde hoeveelheid verontreiniging. Hout is erger dan kool; kool is erger dan kerosine; kerosine is erger dan gas.

Dit proces van overstappen van de ene energievorm op een andere wordt het beklimmen van de ‘energieladder’ genoemd. De armste mensen ter wereld zijn nog steeds afhankelijk van hout als hun voornaamste (mogelijk enige) energiebron. Daardoor staan zij onderaan de ladder. Als ze iets rijker worden, gaan ze misschien houtskool verbranden, en iets later steenkool. Deze vaste brandstoffen zijn nog altijd vreselijk vervuilend, en giftig voor diegenen die de emissies dagelijks inademen. Het schokkende is dat dit de realiteit is voor zo’n 40 procent van de mensheid – ruim drie miljard mensen.^*

Weer kunnen ademhalen

Dagelijks ontmoet ik gemotiveerde en bedachtzame mensen die het beste voorhebben met het milieu. Ze denken na over de milieu-impact van bijna elk besluit dat ze nemen. Er zijn twee problemen waar mensen zich iets méér druk over zouden moeten maken, vind ik. Luchtverontreiniging is er eentje van (de andere is afnemende biodiversiteit).

Wij maken ons veel zorgen om klimaatverandering en om het feit dat veel mensen hier in de toekomst aan zullen sterven. Luchtverontreiniging kost nu al jaarlijks miljoenen mensen het leven, en dat is al jaren zo. Als we nu stoppen met fossiele brandstoffen, zou dat onmiddellijk impact hebben. Hiermee redden we levens, en mensen in zwaar verontreinigde steden zoals Delhi, Lahore of Dhaka merken direct verschil. Ze zouden weer kunnen ademhalen. Als we sterftecijfers willen terugdringen, is luchtverontreiniging aanpakken een van de effectiefste manieren. Daar zouden we veel meer over moeten nadenken.

Dit is een ingekorte en licht bewerkte versie van het tweede hoofdstuk uit Niet het einde van de wereld, dat 23 januari verschijnt bij Uitgeverij Balans. Vertaling uit het Engels door Willem en Catalien van Paassen. Op vrijdag 26 januari gaat Hannah Ritchie bij Pakhuis de Zwijger in gesprek over haar boek.