Op 3 februari is het precies 21 jaar geleden dat verscheen, de onthullende documentaire die voor eens en voor altijd zou bewijzen dat ‘Jacko’ echt behoorlijk ‘Wacko’ was.

De film van de Britse journalist Martin Bashir kijkt als een negentig minuten durende kettingbotsing. Terwijl Jackson blijmoedig in bomen klimt, voor miljoenen dollars interieurwinkels leegkoopt en zijn in de dierentuin onder de voet laat lopen door zijn samengedromde fans, bekruipt je het gevoel dat er iets niet helemaal pluis is met deze giechelende malloot. En bam, daar zit hij ineens hand in hand met een 12-jarig kankerpatiëntje te vertellen over hun logeerpartijtjes. Total loss.

De gevolgen waren ernaar. De documentaire deed niet alleen veel stof opwaaien, hij leidde ook tot Jacksons (uiteindelijk zou hij vrijgesproken worden).

Met Living with Michael Jackson stuurde de King of Pop zijn carrière en reputatie eigenhandig richting de schroothoop. Wat hij in de documentaire vertelt over zijn intieme banden met jonge kinderen, met wie hij naar eigen zeggen geregeld in een kamer of zelfs bed slaapt, is onvoorstelbaar.

Helemaal voor een hedendaags publiek, dat gewend is aan minutieus gecureerde pr-strategieën van beroemdheden op sociale media. In een wereld waarin elke druppel juice binnen de kortste keren online staat, is naïviteit als die van Jackson ondenkbaar, en welhaast uitgestorven.

Bashir, een journalistieke bloedhond met hoefde zijn trukendoos nauwelijks open te trekken. Toch had hij duidelijk één troef in handen: hij maakte de journalistieke keuzes, en was degene die bepaalde wat er uiteindelijk in de documentaire kwam. Onafhankelijkheid die cruciaal is voor een opzienbarend én eerlijk portret van een publiek figuur.

Het zorgwekkende is dat dit inmiddels een zeldzaamheid is geworden.

Bij celebritydocu’s hebben de beroemdheden het steeds meer voor het zeggen

Films over beroemdheden, we komen er zo langzamerhand in om. Lizzo, Selena Gomez, Billie Eilish, David en Victoria Beckham, Meghan en prins Harry: over hen allemaal verscheen er de afgelopen jaren een docufilm of -serie. Streamingplatforms pakken regelmatig uit met content die een kijkje achter de schermen bieden bij de groten der aarde – films of series, zo wil het cliché keer op keer, die ‘het echte verhaal’ vertellen.

In de praktijk staat juist dat echte verhaal onder druk. In van de podcast The Slow Newscast legt journalist Stephen Armstrong uit waarom: documentaires over celebrity’s worden steeds vaker geproduceerd door de celebrity’s waar ze over gaan. Dat geeft hun een ongekende controle over wat de kijker te zien krijgt, en vooral: over wat aan het oog onttrokken blijft.

Neem Lizzo, de zangeres en dwarsfluitspeler die menig hart veroverde met haar positieve liedjes over houden-van-jezelf en houden-van-je-lichaam. Over de voorbereidingen voor haar eerste grote tour werd een film gemaakt,

Tot vorig jaar naar buiten kwam dat meerdere dansers die in de film figureren haar hadden aangeklaagd Lizzo zou hen hebben gedwongen tot het verrichten van seksueel getinte handelingen in een Amsterdamse stripclub, en hen onder druk hebben gezet om af te vallen.

Beroemdheden hebben een ongekende controle over wat de kijker wel en niet te zien krijgt

Had een onafhankelijke journalist de documentaire gemaakt, dan waren deze wanpraktijken wellicht tijdens het filmen al boven water gekomen – ze hadden immers plaats tijdens de tournee waar de film over gaat. Maar wie het geduld kan opbrengen om de aftiteling van de film te bekijken, komt erachter dat Lizzo zelf een van de producenten van die film is.

En Lizzo is niet de enige. Alle bovengenoemde sterren hadden iets in de melk te brokkelen bij de productie van de documentaires die over hen zijn gemaakt. Sommigen traden net als Lizzo op als producent, bij anderen werd de documentaire gemaakt in opdracht van hun management, of door bedrijfjes die aan hen gelieerd zijn. Die huurden weliswaar gerenommeerde regisseurs of documentairemakers in om de film te maken, maar achter de schermen behielden de beroemdheden een zekere mate van controle.

In plaats van een bemoeial als Martin Bashir uit te nodigen om ‘jouw verhaal’ onder zijn voorwaarden te vertellen, kiezen celebrity’s er tegenwoordig steeds vaker voor om hun verhaal zelf te vertellen. En dat zou zomaar grote gevolgen kunnen hebben voor de geloofwaardigheid van documentaires in het algemeen.

Een heel bescheiden arbeidersmilieu (of misschien toch ook niet)

Wat Stephen Armstrong van The Slow Newscast in het bijzonder opvalt, is hoe onopvallend het is hoeveel macht sterren veelal hebben over hun eigen documentaires. Dat komt doordat celebrity’s en de pr-machines die hen omringen beter dan ooit lijken te weten hoe je de schijn van authenticiteit moet wekken.

Een voorbeeld dat Armstrong noemt, is een scène uit de In een interview vertelt Victoria over het bescheiden arbeidersmilieu waaruit David en zijzelf volgens haar afkomstig zijn. Maar dat is David, die het interview buiten beeld gadeslaat, te gortig. Na Victoria meermaals te vragen welke auto haar vader had, geeft ze toe: ‘In de jaren tachtig reed hij in een Rolls-Royce.’

Voor de kijker voelt dit moment precies als het soort onthullingen waar je op hoopt bij een celebritydocu. Oeps, betrapt. En dat nog wel terwijl de camera loopt! Dat het David zelf is die zijn vrouw op haar bullshit aanspreekt, is even verfrissend als vertederend. Als hij niet had ingegrepen had iedereen – zijzelf incluis – voor altijd in haar Assepoesterverhaal geloofd.

Het laat de kijker denken dat de Beckhams zich blootgeven, ook wanneer dat ongemakkelijk is. Maar ondertussen wordt in de docuserie met geen woord gerept over de echte controverses rondom het stel – zoals het vermeende overspel waar de roddelpers of de miljoenendeal die David sloot met Qatar om het omstreden WK voetbal dat daar plaatsvond Elke onafhankelijke journalist zou hiernaar hebben gevraagd.

De scène dient er dus vooral toe om de documentaireserie eerlijk en authentiek te laten lijken. En om te verhullen dat deze dat in werkelijkheid niet is.

Het lijkt alsof het aura van authenticiteit te koop is

Ook onopvallend, en volgens Armstrong zorgwekkend, is het gebrek aan transparantie over de toenemende invloed van celebrity’s op de manier waarop zij geportretteerd worden. Vaak moet je als kijker wachten tot de aftiteling om erachter te komen dat dit soort documentaires niet onafhankelijk tot stand is gekomen.

Terwijl: de reden dat celebrity’s vaker kiezen om hun verhaal in documentairevorm te vertellen, is dat het genre als geheel juist wordt geassocieerd met waarachtigheid – veel meer dan bijvoorbeeld sociale media, waarvan we inmiddels allemaal weten hoe nep alles daar is. Schrijver Maureen Ryan noemt het in de Slow Newscast-aflevering een ‘glow of legitimacy’: de documentaire als vertelvorm heeft een aura van betrouwbaarheid, die andere vormen van het vertellen van verhalen niet hebben.

Er zijn natuurlijk veel verschillende invalshoeken die een documentairemaker kan kiezen voor een film die één persoon volgt. Een film over een politicus zal per definitie journalistieker van aard en kritischer van toon zijn dan een serie over, zeg, rapper Lil’ Kleine. Toch staat het genre in wezen altijd in het schijnsel van journalistieke rigueur. Maar eerlijkheid en authenticiteit blijken inmiddels gewoon te koop voor pr-vehikels.

De serie over Lil’ Kleine (echte naam: Jorik Scholten), die in 2022 werd overigens geproduceerd door makers die in zo’n beetje ieder interview benadrukken hoe ver ze wel niet van Scholten af stonden. Dat valt te prijzen. Dat het management van Scholten vlak na zijn vrijlating zelf al was begonnen met het filmen van een docuproject, en dat dat materiaal  is echter veelzeggend.

En kreeg Scholten van streamingdienst Amazon Prime betaald voor het blootleggen van zijn leven? Daar wordt nergens met een woord over gerept.

Kort gezegd: sterren willen kijkers graag het gevoel geven dat ze naar een journalistiek portret kijken, zonder daarvoor de totale regie uit handen te hoeven geven. Ergens is dat hoopvol. Dat celebrity’s graag deze vorm kiezen om kijkers te misleiden, laat zien dat journalistieke waarden nog altijd van belang zijn voor hun publiek.

Maar hoe minder echte journalistiek van nep te onderscheiden is, hoe verder we van huis zijn.

Meer lezen?