Waarom de PVV zo groot werd (en nee, niet door geschrapte buslijnen, guur neoliberalisme of groeiende ongelijkheid)

De PVV'er is simpelweg geen fan van de migrant

De PVV ontleent veruit de meeste steun aan kiezers die niet zijn te spreken over de bijdragen van migranten aan ons land. Veel PVV-sympathisanten geloven dat migranten slecht zijn voor de economie, een bedreiging vormen voor de eigen cultuur en criminaliteit veroorzaken. 

Onder de 40 procent van Nederland met de minste sympathie voor de PVV vindt slechts zo’n 20 procent dat er ‘te veel’ buitenlanders in ons land wonen. Onder de 20 procent Nederlanders met de grootste PVV-sympathie is dat maar liefst 80 procent. 

Nederlanders vinden het in meerderheid prima om asielzoekers op te vangen. Twee derde wil ‘als dat nodig is’ asielzoekers opvangen in de eigen gemeente. Onder PVV-sympathisanten is deze bereidheid echter drie keer zo laag.

Meer dan 85 procent van de sterkste PVV-sympathisanten vindt dat de overheid moet voorkomen dat nieuwe moskeeën worden gebouwd. (Een ongrondwettelijk standpunt dat overigens door een meerderheid van de Nederlanders wordt gedeeld.) 

De PVV-sympathisant neemt ook een duidelijke positie in over een groot aantal culturele twistpunten. Zo moet Zwarte Piet blijven (bijna 90 procent van de PVV-sympathisanten is daar voor), zijn slavernijexcuses onzin (83 procent is tegen), en moet de Michiel de Ruyterlaan de Michiel de Ruyterlaan kunnen zijn (86 procent is tegen het veranderen van koloniale straatnaamborden). 

Er is, tot slot, zelfs nog aardig wat steun te vinden voor extreme standpunten onder PVV-sympathisanten, zoals het inperken van de sociale zekerheid voor legaal verblijvende migranten (30 procent is voor), het invoeren van de doodstraf voor bepaalde misdrijven (51 procent), en autochtone Nederlanders voortrekken bij het toewijzen van woningen (54 procent).

Een scheve inkomensverhouding speelt nu eenmaal geen grote rol

Als je de cijfers bekijkt, is het lastig om PVV-sympathisanten te zien als kiezers die uit algemene onvrede een proteststem uitbrengen. Integendeel: de PVV-kiezer heeft een specifieke onvrede over met name de komst en aanwezigheid van migranten in Nederland en over de eigen cultuur die bedreigd wordt door vreemde invloeden. Een onvrede die hij bovendien zwaar laat meewegen in zijn stemkeuze. 

Linkse opiniemakers geloven graag dat de PVV’er vooral ergens tegen stemt en niet ergens vóór.

‘Jarenlang neoliberaal afbraakbeleid zette de deur naar Wilders’ zondebokpolitiek wagenwijd open’, aldus schrijver Lieke Marsman in NRC.^* ‘Na de verkiezingen hoorde ik mensen zeggen: één op de vier Nederlanders is een racist geworden. Daar verzet ik me hevig tegen’, analyseerde columnist Maxim Februari.^* ‘Een hele grote groep [is] verwaarloosd geraakt.’ Ewald Engelen wees in De Groene Amsterdammer ‘de puinhopen van het neoliberalisme waar de werkende klasse zoveel last van heeft’ als oorzaak aan.^*

Het is voor deze opiniemakers misschien een troostrijke gedachte dat de grieven van rechtse kiezers zijn te wijten aan de voorkeursproblemen van linkse intellectuelen. Het is ook prettig te geloven dat achter het dunne vernislaagje xenofobie van de PVV-kiezer die voor de PowNews-camera’s verklaart ‘ik moet dat volk niet’ en ‘alles eruit, weg ermee’ eigenlijk een hele doorwrochte kritiek op het neoliberalisme schuilgaat.

Het is blijkbaar een onverteerbare gedachte dat de PVV-stemmer volledig toerekeningsvatbaar is en simpelweg stemt op standpunten die hem of haar bevallen

Maar uit kiezersonderzoek blijkt allerminst dat PVV-kiezers gemotiveerd worden door bezorgdheid over de scheve inkomensverdeling (laat staan neoliberale privatiseringen in de jaren negentig).

Het is nogal merkwaardig dat opiniemakers die zich opwerpen als bozeburgerfluisteraars die de ware intenties van de PVV-kiezer doorgronden, dat vooral doen door de stemverklaringen van PVV-kiezers uit te gummen en hun eigen politieke voorkeuren op hen te projecteren. 

Draai het eens om. Wat als PVV-ideoloog Martin Bosma opeens de PvdA-stem gaat verklaren als vals klassenbewustzijn: een PvdA-kiezer die zegt ‘armoedebestrijding’ bedoelt eigenlijk ‘asielstop’! Tamelijk potsierlijk. 

Onderzoekers Meindert Fennema en Wouter van der Brug merkten vijftien jaar geleden dan ook eens op dat de meest voor de hand liggende verklaring voor een stem op een anti-immigratiepartij (namelijk: dat mensen tegen immigratie zijn) onder politicologen ‘niet erg populair is, omdat veel onderzoekers het moeilijk te geloven vinden dat kiezers rationeel zouden stemmen op wat zijzelf racistische of neofascistische partijen vinden’.

Het is blijkbaar een onverteerbare gedachte dat de PVV-stemmer volledig toerekeningsvatbaar is en simpelweg stemt op standpunten die hem of haar bevallen. En dus krijgen we duizend-en-één variaties op het thema ‘maatschappelijk verval’, die de plotselinge opmars van de rechtspopulistische stem zouden moeten verklaren.

De politicologische literatuur wemelt van het onderzoek waarin werkloosheid, globalisering, bezuinigingen of andere vormen van economische malaise worden gerelateerd aan de opmars van het rechtspopulisme. Het is zo’n beetje de meest onderzochte verklaring, maar het empirisch succes van dit type onderzoek is nogal beperkt. ‘De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de verklarende kracht van economische onzekerheid voor de opkomst van het populisme bescheiden is’, stelt politiek wetenschapper Yotam Margalit vast in een bespreking van dit onderzoeksveld. 

Een goed voorbeeld is politiek wetenschapper Catherine de Vries, die in Het Financieele Dagblad claimt dat alleen een ‘harde kern’ van PVV-stemmers is gemotiveerd door antimigratiesentiment.^* Een belangrijke drijfveer van de PVV-kiezer is, volgens De Vries, ‘de uitholling van publieke voorzieningen’. Daarbij verwijst ze naar haar eigen onderzoek over regionale bezuinigingen in Italië tijdens de financiële crisis.^* Rechtspopulisten profiteerden blijkens haar onderzoek van de koude sanering van vuilnisophaaldiensten en politiebureaus.

Maar blijkt dat werkelijk uit haar eigen onderzoek? Zelfs als je de wat wankele theorie accepteert (best een vreemd verhaal, dat mensen gaan stemmen op Lega Nord vanwege bezuinigingen van… Lega Nord!): het onderzoek weet slechts 0,4 procentpunt van het toegenomen stemaandeel voor rechtspopulisten te verklaren. Op een recente verkiezingsuitslag waarbij Italiaanse rechtspopulisten bijna 35 procent van de stemmen wisten te halen, is dat weinig indrukwekkend. 

Dit zie je steeds terug. Dikwijls vinden politiek wetenschappers wel statistisch significante uitkomsten. Dat wil zeggen: de gevolgen van een variant van economische malaise op de rechtspopulistische stem zijn – waarschijnlijk – niet nul. Maar als je de lat legt bij ‘niet nul’ dan is succes snel behaald.

De relevante vraag is natuurlijk of economische malaise ook verklarende significantie heeft (kan ze een substantieel deel van de stem op rechtspopulisten verklaren?). Dat valt vaak vies tegen.

Er waren altijd al veel rechtspopulisten. Nu stemmen ze ook zo

Uiteindelijk is het niet zo vreemd dat de PVV bijna een kwart van de kiezers voor zich weet te winnen. Rechtspopulistische opvattingen zijn namelijk ruim vertegenwoordigd binnen het Nederlandse electoraat. 

Om maar wat te noemen: zo’n 38 procent van Nederland vindt dat er te veel buitenlanders in ons land wonen, 38 procent wil de migratie uit moslimlanden stopzetten, en 51 procent wil dat de overheid de bouw van nieuwe moskeeën verbiedt. 

Bijna alle stemmen op de PVV kwamen van kiezers met dit soort nativistische opvattingen; kiezers die het gevoel hebben dat de autochtone bevolking wordt bedreigd door invloeden van buiten (kernachtig gevat in de verkiezingsslogan: ‘Nederlanders weer op één zetten’). 

Tegelijkertijd – en dit is cruciaal – stemden lang niet alle nativistische kiezers voor rechtspopulistische partijen. Van het kwart van de kiezers met de negatiefste standpunten over asielzoekers, koos bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 slechts 28 procent voor de PVV en in totaal 45 procent voor een van de drie rechtspopulistische partijen (PVV, JA21 of FvD). 

Kiezers kunnen weliswaar vinden dat er te veel buitenlanders in ons land wonen, maar ze vinden wel meer, en meestal gaan verkiezingen ook over meer

Het goede nieuws is dus dat mensen met nativistische opvattingen niet altijd rechtspopulistisch stemmen – een meerderheid deed dat bij vorige verkiezingen niet. Kiezers kunnen weliswaar vinden dat er te veel buitenlanders in ons land wonen, maar ze vinden wel meer, en meestal gaan verkiezingen ook over meer. 

Maar dat is ook meteen het slechte nieuws: er waren altijd al méér mensen met rechtspopulistische opvattingen dan mensen die rechtspopulistisch stemden, zodat er veel ruimte was voor zetelwinst. Het is niet voor niets dat Geert Wilders van alle verkiezingen een referendum over migratie wil maken. 

Bij de verkiezingen van november 2023 werd Wilders daarin nadrukkelijk geholpen door de VVD, die het kabinet liet vallen op migratie en de PVV regeringsfähig verklaarde. Kiezers die toch al bang waren voor de komst van vreemdelingen werden zo voortdurend aangesproken op dit deel van hun identiteit. ‘Het kabinet is gevallen op een onderwerp waar [de VVD] niet voor is opgericht en wij wel,’ analyseerde PVV-Kamerlid Fleur Agema vlak na de verkiezingen.^*  

De voorlopige resultaten van het Nationaal Kiezersonderzoek 2023 bevestigen de lezing van Agema: nieuwe PVV-kiezers bleken, net als oude PVV-kiezers, vooral bezorgd over migratie.^* De PVV won kiezers bij de VVD (15 procent van de stemmen), andere rechtspopulistische partijen (14 procent), onder niet-stemmers (13 procent) en van alle linkse partijen (12 procent). Ondertussen wist de PVV dik 80 procent van haar oude kiezers te behouden.

Rechtspopulistische stemmen lagen langzaamaan klaar in een vruchtbare voedingsbodem

De publieke opinie is dus lang niet zo veranderlijk als onze verkiezingsuitslagen doen vermoeden. Dat geldt niet alleen in Nederland, maar in heel Europa. ‘De zogenaamde “golf” van rechtspopulistisch sentiment [in Europa] is eerder een reservoir’, stelt politicoloog Larry Bartels vast op basis van uitgebreid Europees opinieonderzoek.^*

Nederland heeft in vergelijking met andere Europese landen een relatief klein rechtspopulistisch reservoir, laat Bartels zien.

De publieke opinie is in Nederland misschien niet zo progressief als in Noorwegen of IJsland, maar wel minder rechtspopulistisch dan in landen als Spanje en Portugal, laat staan Polen en Hongarije. Tegelijkertijd zijn Nederlandse rechtspopulisten aanzienlijk succesvoller dan hun Spaanse en Portugese collegae!

De omvang van het reservoir aan rechtspopulistisch sentiment zegt dan ook niet zo veel over de mate waarin rechtspopulisten succesvol zijn. In Nederland is het reservoir klein en slinkend bovendien, maar het reservoir is diep genoeg om, zelfs als je maar een klein deel weet af te tappen, een enorme verkiezingszege te boeken.

Dit is goed te zien in de gegevens van het LISS-panel: het reservoir zelf is in de afgelopen vijftien jaar niet of nauwelijks veranderd; wat wel is veranderd, is de mate waarin partijen antimigratiestandpunten weten te converteren in rechtspopulistische stemmen.

De echte vraag is dus niet hoe het mogelijk is dat een rechtspopulistische partij kan winnen. De echte vraag is waarom rechtspopulisten nu pas winnen, gezien de vruchtbare voedingsbodem die er altijd al was.

Waarom Hans Janmaats populisme geen voet aan de grond kreeg...

Of nou ja, er was natuurlijk wel de Centrumpartij (CP, 1980-1986) en de Centrumdemocraten (CD, 1984-1998) van de rechtspopulist Hans Janmaat. Verder dan drie zetels in 1994 zou die partij echter nooit komen (hoewel ze in november 1993 eventjes op negen zetels peilde). Dat is wel verwonderlijk, aangezien de voedingsbodem voor rechtspopulisme er toen ook al was. Dus wat verklaart dat Janmaat nooit succesvol werd?

In de eerste plaats: de persoon Hans Janmaat zelf. Janmaat was een paranoïde querulant, die verkiezingsnederlagen weet aan fraude met stemcomputers (wat dat betreft zijn tijd ver vooruit) en die voortdurend in de clinch lag met de mensen om hem heen (een affaire met de vrouw van een bestuurslid: nooit handig).

Tegelijkertijd werd Janmaat ook vakkundig door politieke en culturele elites afgesloten van politieke zuurstof. ‘De vaak felle bestrijding [van Hans Janmaat] heeft waarschijnlijk een flinke bijdrage geleverd aan het ontbreken van enig succes voor de CP en CD’, constateert historicus Jan de Vetten in zijn proefschrift over de op vele fronten gevoerde strijd tegen Janmaat. ^*

Janmaat stond bij herhaling in de rechtszaal vanwege opiniedelicten, en werd verschillende keren veroordeeld tot flinke geldboetes vanwege discriminerende uitingen (hij had bijvoorbeeld gezegd de multiculturele samenleving af te willen schaffen). Eind jaren negentig dreigde zelfs uitsluiting van subsidies en gratis zendtijd voor partijen met een veroordeling voor discriminatie. Janmaat besloot hierop de slogan van zijn partij te veranderen: ‘De CD, u weet wel waarom.’

Bijeenkomsten houden was voor de Centrumdemocraten nogal een opgave: burgemeesters verboden beraadslagingen en demonstranten verstoorden ze. Zijn latere vrouw verloor bij een gewelddadige demonstratie van antifascisten in 1986 zelfs een been, nadat ze uit een raam sprong omdat er brand was ontstaan door een rookbom. Deze politieke aanslag werd met apathie begroet door collega-politici. Alleen de links-pacifistische PPR stelde Kamervragen: of de demonstranten wel netjes werden behandeld. Persoonlijke beveiliging zou Janmaat nooit krijgen.

Janmaat werd ook nooit uitgenodigd in praatprogramma’s of verkiezingsdebatten. ‘Hij heeft geen faire kans gekregen’, zei voormalig VARA-presentator Paul Witteman daar later over. ‘Want we waren helemaal niet van plan om hem een faire kans te geven. We vonden namelijk dat elke stem op de CD er één te veel was.’ De gedachte dat Hans Janmaat zoals Geert Wilders in het Jeugdjournaal zou mogen vertellen over zijn katten Snoetje en Pluisje was volstrekt ondenkbaar.

Wie zich bij Janmaat aansloot, pleegde maatschappelijke harakiri. Partijleden werden ontslagen door werkgevers, gemeden door familieleden, buitengesloten door vrienden. Het partijkader van de Centrumdemocraten stroomde vol met ongure types die een voorliefde koesterden voor de meer vintage varianten van extreemrechtse politiek. Zoals de Kerk van Satan wat moeite heeft gelovigen te vinden vanwege haar associatie met het kwaad zelve, is het ook geen recept voor electoraal succes wanneer kandidaat-raadsleden in hun vrije tijd naziparafernalia verzamelen en gastarbeiderpensions in brand steken. Telkens wanneer weer bleek dat er een fascistoïde malloot op de kandidatenlijst stond, leidde dat tot opzeggingen van meer ‘gematigde’ partijleden. Gevraagd waarom zijn partij zo veel criminele types aantrok, zei Janmaat eens: ‘Anderen kun je niet vinden. Want mensen met onbesproken gedrag willen graag onbesproken blijven.’

Economen spreken in dit verband wel van entreebarrières: hoe moeilijk is het voor nieuwkomers om een markt te betreden (in dit geval: de politieke markt)? Entreebarrières zijn er natuurlijk voor alle nieuwe politieke bewegingen. Het is nu eenmaal lastig een partij te organiseren, geld te werven, personeel te vinden, en, bovenal, aandacht te krijgen. In het vijandige maatschappelijke klimaat van de jaren tachtig en negentig waren de entreebarrières voor rechtspopulisten echter nog een stuk hoger dan voor andere partijen.

Vruchtbare electorale grond bleef zo dus braak liggen: het was te moeilijk om een functionerend rechtspopulistisch politiek bedrijf van de grond te krijgen.

... Frits Bolkestein de antimigratiekiezer wist te activeren...

Voor Nederlanders met antimigratiestandpunten die op een enigszins respectabele partij wilden stemmen, was alleen de VVD van Frits Bolkestein over. Bolkestein was begin jaren negentig als eerste mainstream-politicus kritiek gaan leveren op de consensus over migratie, door – naar huidige maatstaven – milde kritiek te uiten op het integratie- en immigratiebeleid. In de jaren negentig wist de VVD verkiezingswinsten te boeken door met name antimigratiekiezers te mobiliseren. 

In 1994 noemde maar liefst de helft van de kiezers ‘minderhedenproblematiek’ als een van de grote verkiezingsthema’s. De omstandigheden hielpen daar ook mee: de economische malaise van de jaren tachtig was gaan liggen, zodat er ruimte kwam voor andere politieke onderwerpen dan ‘werkgelegenheid’ en ‘economie’. Bovendien vroegen gedurende de jaren negentig aanzienlijk meer mensen asiel aan dan in voorgaande jaren. 

Bolkestein muntte zijn verkiezingswinst ook in strengere migratiewetgeving: voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog maakte het asielbeleid een restrictieve wending. De VVD zou bij de volgende verkiezingen voor deze beleidsinspanningen echter niet beloond worden door de antimigratiekiezer. Het is sowieso merkwaardig dat de antimigratiekiezer eigenlijk nauwelijks reageert op beleidsveranderingen. Politiek wetenschapper Alexander Kustov laat zien dat er geen verband is tussen de ruimhartigheid of restrictiviteit van het migratiebeleid en het rechtspopulistische stemaandeel.^*

... en Pim Fortuyn er met de winst vandoor ging

Toen Pim Fortuyn rond de eeuwwisseling het politieke speelveld betrad, verloor de VVD vrij snel haar status als dé anti-immigratiepartij. Fortuyn had een duidelijker antimigratieverhaal dan de VVD, die nooit volledig op de ‘vol-is-vol’-tour kon gaan, omdat ze daarmee een aanzienlijk deel van haar achterban van zich zou vervreemden.  

Fortuyn vond de formule voor een salonfähiger rechtspopulisme. Hij maakte geen onderscheid op ras (zoals Janmaat soms deed door bijvoorbeeld te klagen over de hoeveelheid gekleurde spelers in het Nederlands elftal), maar op cultuur (waarbij vooral de islam het moest ontgelden). Dat maakte zijn standpunten ook moeilijker weg te zetten als onwelriekend racisme. Het was namelijk vooral een radicalisering van wat Bolkestein al voor hem zei en deed.

Belangrijker nog: Fortuyn werd niet als een melaatse behandeld door de media, integendeel. ‘Prime time was Pim time’, constateerde historicus Hans Kuné een jaar na Fortuyns dood.^* Deels lag dit aan het charisma van Fortuyn, maar deels ook aan veranderingen in het mediabestel. 

Waar de media in de decennia na de oorlog nog werden gedomineerd door politiek gekleurde omroepverenigingen en kranten, was de sector in de jaren voor de eeuwwisseling steeds verder gecommercialiseerd. Zo werd in 1989 de eerste commerciële omroep – RTL – toegelaten tot het bestel; enkele jaren later volgde SBS. (‘Professor Pim’ zou in de jaren negentig veelvuldig optreden in het RTL-programma Business Class.) De commerciële omroepen bleken een aantrekkelijk product te leveren: het marktaandeel van de publieke omroep liep al snel terug van 100 procent in de jaren tachtig naar zo’n 40 procent in 1998. 

Door de toegenomen concurrentie veranderen media steeds meer van aanbodgedreven (journalisten maken de verhalen die zij graag lezen, kijken en luisteren), naar vraaggedreven ondernemingen (lezers, kijkers, luisteraars krijgen de verhalen die zij willen lezen, kijken en luisteren). Wat dat betreft is sociale media ook geen radicale breuk met het verleden, maar een stap in een trend die al langer neigt naar een meer vraaggedreven informatievoorziening. Het publiek krijgt meer van wat zij blijkens haar vertoonde gedrag graag wil (en dat is niet politiek die meer op een academisch seminar gaat lijken).

Pim Fortuyn en vele rechtspopulisten na hem gedijen uitstekend in zo’n vraaggedreven mediasysteem. Fortuyn was een pionier in de grensoverschrijdende esthetiek waarmee rechtspopulisten nog steeds de aandacht op zich weten te vestigen (en daarmee de grens steeds verder verleggen).

Journalisten en opiniemakers koesteren soms de ijdele illusie dat zij de publieke opinie kunnen bijsturen door luidkeels te markeren wanneer een grens wordt overschreden. Maar de publieke opinie is betrekkelijk onkantelbaar. Media hebben nauwelijks invloed op wat mensen denken, wel waarover zij denken. De toon van de berichtgeving over rechtspopulisten (over het algemeen: kritisch) doet er dan ook minder toe dan het volume (over het algemeen: veel). 

Pim Fortuyn zou postuum maar liefst 26 zetels scoren bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2002. Van het kwart van de kiezers met de grootste voorkeur voor het terugzenden van asielzoekers won de LPF 44 procent van de stemmen. LPF-stemmers waren vooral afkomstig van de VVD (38,1 procent), linkse partijen (32,1 procent), en niet-kiezers (21,6 procent). Bijna alle overgestapte kiezers behoorden tot de antimigratievleugel van hun vorige partijen.^*

Net als nu, was het ook toen modieus om het succes van de LPF te wijten aan het neoliberalisme van de Paarse kabinetten. Voor de stem op Fortuyn is dat al helemaal potsierlijk, omdat het economisch programma van zijn partij juist uitgesproken neoliberaal was (en zijn kiezers ook economisch rechtser dan die van de PVV).^* Niet voor niets was een van de eerste wapenfeiten van Fortuyns gemeentelijke partij Leefbaar Rotterdam het voor bodemprijzen overdragen van gemeentelijk grondbezit aan steenrijke vastgoedeigenaren.

Politieke verandering komt vaak niet doordat mensen overtuigd raken van nieuwe standpunten (‘goed verhaal van die Fortuyn, migranten zijn eigenlijk helemaal niet oké!’), maar doordat latente opvattingen worden geactiveerd (‘eindelijk iemand die de waarheid durft te zeggen over die buitenlanders!’).

De doorbraak van Fortuyn, en Wilders na hem, heeft ervoor gezorgd dat antimigratiestandpunten nu mee worden genomen naar het stemhokje. Hierdoor zijn kiezers zich in toenemende mate gaan hersorteren op grond van hun migratiestandpunt.

Eerst komt het vreten, dan volgen de vibes

Het is vloeken in de kerk, maar misschien is het ook niet helemaal verwonderlijk dat het moeilijker is geworden om economische thema’s bovenaan de agenda te krijgen. De werkloosheid staat inmiddels op het laagste niveau sinds begin jaren zeventig. En dat bestaanszekerheid als thema meer beklijft in 1985 – toen 22,4 procent van de Nederlanders onder de armoedegrens leefde – dan in 2023, toen nog maar 3,8 procent arm was, is misschien ook niet helemaal verwonderlijk.  

Nederland is in de afgelopen decennia een véél rijker land geworden. Het toegenomen gewicht dat wordt toegekend aan culturele thema’s is misschien dan ook niet zozeer het gevolg van economische malaise, als wel van economische voorspoed.

Hoe rijker mensen worden, hoe meer gewicht ze toekennen aan hun ‘waarden’ in plaats van hun materiële eigenbelang

Politiek econoom Benjamin Enke opperde in een recente paper een theorie van politieke verandering, waarin stemmen op je waarden een luxegoed is.^* Eerst komt het vreten, dan volgen de vibes: hoe rijker mensen worden, hoe meer gewicht ze toekennen aan hun ‘waarden’ in plaats van hun materiële eigenbelang. 

Toegenomen welvaart veroorzaakt politieke klimaatverandering. Het materiële eigenbelang speelt nog steeds een rol in het stemgedrag: wanneer mensen armer zijn, neigen ze naar links, wanneer ze rijker worden naar rechts. Maar tegelijkertijd kunnen mensen met meer inkomen – en dat zijn dus steeds meer Nederlanders – het zich ‘veroorloven’ te stemmen op hun waarden in plaats van hun portemonnee. 

Zie het zo: de achterban van links bestond vroeger uit academisch geschoolden met kosmopolitische waarden én uit praktisch geschoolden met nativistische opvattingen. De academische kosmopolieten stemden links, omdat ze rijk genoeg waren om op hun waarden te stemmen (maar weer niet zo rijk dat ze economisch rechts werden). En de praktisch geschoolden waren te arm om op hun nativistische waarden te stemmen, en stemden dan ook – bij gratie van hun economische klasse – links. 

Maar naarmate Nederland welvarender werd, ontstond bij praktisch opgeleiden de wens om te stemmen op een partij die hun culturele voorkeuren deelt (lees: anti-immigratievibes), en bij academisch geschoolden de hang naar steeds verfijndere postmateriële behoeftebevrediging (bijvoorbeeld: ‘pro-Europa!’ en ‘meer natuur!’). 

Aangezien de entreebarrières zijn afgenomen, zijn er steeds meer politiek ondernemers die de electorale markt betreden om in de politieke vraag te voorzien.

U wilt milieu? GroenLinks. Dierenrechten? Partij voor de Dieren. Minder discriminatie? BIJ1. Europa? D66. Meer Europa? Volt. Een onverdund antimigratiegeluid? PVV. Met een vleugje complot en een bruin sausje? Forum voor Democratie. Zonder complot, maar mét belastingverlaging? JA21. Mét complot en mét belastingverlaging? BVNL. 

In het verleden konden de grote middenpartijen polariserende onderwerpen zoals migratie smoren in achterkamertjes. Maar inmiddels wemelt het van de politieke partijen die een gevestigd belang hebben bij de politisering van de culturele as. De PVV wil nativistische kiezers mobiliseren door elk onderwerp te verbinden aan migratie. D66 en GroenLinks activeren kosmopolitische kiezers door zulke abjecte meningen ‘niet onweersproken te laten’ en te hameren op de naderende klimaatkladderadatsch.

Voor het electoraal succes van het linkse blok is de culturele hersortering slecht nieuws, maar voor individuele linkse partijen niet.

Nu kan een economische crisis of een wereldwijde pandemie tijdelijk verandering brengen in de prioriteiten van kiezers. Politiek sociologen Take Sipma en Carl Berning tonen met Europees verkiezingsonderzoek aan dat rechtspopulisten vaak niet profiteren van een zwakke economie, omdat economische kwesties de aandacht wegnemen van migratiethema’s. ^* Tegelijkertijd zijn dit schommelingen in het electorale weer, die plaatsvinden tegen een achtergrond van politieke klimaatverandering, waardoor culturele en postmateriële thema’s almaar groter gewicht krijgen. Het kan af en toe regenen, maar door de bank genomen wordt Nederland almaar rijker.

Afgehaakt Nederland haakte aan bij Wilders

Op het eerste oog is het een wat paradoxale conclusie: de electorale voedingsbodem voor rechtspopulisme is in Nederland relatief klein en slinkend, en toch is het rechtspopulisme hier al jaren aan de winnende hand. Rechtspopulistische partijen slagen er dan ook steeds beter in om standpunten te converteren in stemmen.

Waar antimigratiekiezers eerder niet kwamen opdagen bij verkiezingen (en als ze wel kwamen opdagen, waren verdeeld over partijen die hun standpunten niet vertaalden in beleid), daar hebben ze inmiddels een electorale uitlaatklep gevonden. Afgehaakt Nederland is aangehaakt.

Dat komt in de eerste plaats doordat de politieke entreebarrières voor rechtspopulisten zijn afgenomen. Tot de eeuwwisseling waagde politiek talent zich niet aan rechtspopulisme. Wie beloofde Nederland weer voor de Nederlander te maken, wist zeker dat die een maatschappelijke paria zou worden. Dat is inmiddels wel veranderd: het succes van rechtspopulisten heeft hen gelegitimeerd. 

Tegelijkertijd bindt economische klasse kiezers steeds minder aan partijen. Kiezers wegen hun culturele opvattingen zwaarder ten opzichte van hun economische standpunten. Dit speelt in vrijwel alle welvarende economieën: meer materiële zekerheid zorgt ervoor dat mensen de luxe hebben te stemmen op hun waarden. Zelfs in een relatief kosmopolitisch land als Nederland zijn er een hoop mensen met nativistische waarden, die zich bedreigd voelen door invloeden van buiten. 

Opiniemakers en wetenschappers die vertrekken vanuit de gedachte dat rechtspopulisme in een normaal land onder normale omstandigheden nooit groot zou kunnen zijn, slaan dan ook de plank volledig mis. In een normaal land onder normale omstandigheden mag je dus een verkiezingsuitslag als deze verwachten. Het is vooral opmerkelijk dat het niet eerder is gebeurd.