De gemeente die op afstand jouw fiets bedient, moeten we dat willen?

Als het aan de Amsterdamse D66-wethouder Melanie van der Horst (Verkeer) ligt, zou de gemeente binnenkort zomaar eens aan adaptive speed governance kunnen doen. Dat is een duur woord voor het automatisch afremmen van elektrische fietsen. Op ‘kwetsbare’ plekken, zoals rond scholen of drukke kruisingen, kunnen die fietsen dan niet harder rijden dan 15 kilometer per uur.

Het project bevindt zich nog in de experimentele fase, schrijft NRC. Volgend jaar zullen er in Amsterdam testritten worden gemaakt en andere Europese steden volgen snel. Maar het idee is dat overheden waar dan ook ‘in een mum van tijd snelheidsbeperkingen [kunnen] instellen die vervolgens naar de elektrische fietsers in de omgeving van kwetsbare zones worden verzonden.’ 

Technisch kan het. Het zou betekenen dat elektrische fietsen alleen nog maar mogen worden verkocht als ze zijn uitgerust met GPS en een internetverbinding. Overheden kunnen vervolgens op afstand doorgeven op welke plekken de snelheid moet worden beperkt, en de elektrische fiets voert de beperkingen direct door.

Maar de techniek is niet wat dit plan interessant maakt. Interessant is dat dit een radicaal andere aanpak van handhaving is: automatische handhaving – handhaving zonder menselijke tussenkomst. 

En dat verdient meer aandacht.

De logica van automatische handhaving

Nu gaat handhaving ongeveer zo: als je door rood fietst en de pech hebt dat een politieagent dat ziet, dan krijg je een boete. Met andere woorden: de handhaving van regels op straat wordt op dit moment vooral beperkt door de hoeveelheid politieagenten. Omdat er niet zo veel agenten zijn, worden er steeds vaker camera’s ingezet,^* bijvoorbeeld om te controleren of scooters niet op het fietspad rijden of autobestuurders niet zitten te appen.^*  

Maar die camera’s roepen ook vragen op over privacy. En ze kunnen fouten maken, zoals bij die bestuurder die aan zijn oor krabde, waardoor de camera dacht dat hij aan het bellen was en de man een boete kreeg thuisgestuurd.^*

Is het niet handig, zo luidt de logica van automatische handhaving, als je de regels in de techniek inbakt, zodat het simpelweg onmogelijk wordt om door rood te rijden? Dan heb je geen agenten en camera’s meer nodig. Sterker nog: er hoeven ook geen boetes meer te worden gegeven. Je kúnt de regels simpelweg niet overtreden. 

Wat als je de regels in de techniek inbakt?

Dat is aantrekkelijk voor beleidsmakers. Het is ook steeds makkelijker doordat steeds meer voorwerpen om ons heen digitaal zijn en met het internet verbonden. De logica van de automatische handhaving duikt dan ook op allerlei plekken op. 

Neem de CoronaCheck-app van de overheid uit 2021. Je had toen een bewijs nodig van een vaccinatie, negatieve test, of ‘doorgemaakte corona-infectie’ om cafés en restaurants binnen te komen of om de grens over te mogen. Dat bewijs zat in een app die door de Nederlandse overheid werd verstrekt^* (helemaal automatisch was deze handhaving trouwens niet, want caféhouders konden er voor kiezen om de wet te overtreden en niet te controleren of bezoekers wel een geldige QR-code in hun app hadden.)  

Ander voorbeeld: het voorstel van de Europese Commissie om chats met afbeeldingen van seksueel kindermisbruik of grooming automatisch te detecteren. Als dat voorstel ongewijzigd wordt aangenomen, zou de rechter op grond hiervan een bevel kunnen geven aan WhatsApp om de app aan te passen, zodat verdacht materiaal automatisch wordt doorgezonden naar de politie. Mocht dat gebeuren, dan kun je je daar als WhatsApp-gebruiker niet aan onttrekken.  

Regels inbouwen in de techniek, prima toch? Nou, nee

De volksgezondheid en het welzijn van kinderen: het zijn zaken die vanzelfsprekend het beschermen waard zijn. En die bescherming is vastgelegd in democratisch vastgestelde wetten. Dus als die zaken nóg beter beschermd kunnen worden door de regels in te bouwen in de techniek, dan is dat toch helemaal prima?  

Nou, nee, niet altijd. Want als je die logica van automatische handhaving doortrekt, stuit je op een paar bezwaren. 

Om te beginnen: wetten zijn misschien wel democratisch aangenomen, maar niet altijd rechtvaardig, en aan verandering onderhevig. De tijdgeest en de moraal kunnen veranderen en dat vertaalt zich in wetgeving. Ooit was homoseksualiteit verboden en stond rassenscheiding in het wetboek. Door daartegen in opstand te komen en wetten te overtreden, kunnen mensen zorgen voor verandering.

Geautomatiseerde handhaving maakt dat – in extremis – onmogelijk. Vrij naar techdenker Evgeny Morozov: wat als Rosa Parks – de zwarte vrouw die in 1955 in de Amerikaanse staat Alabama weigerde haar zitplaats in de bus af te staan aan een witte passagier en daarmee het verzet tegen de rassenwetten ontketende –  door facial recognition de bus in Montgomery niet eens in was gekomen?  

De techniek kan zomaar strenger dan de wet zijn

Daarmee samenhangend: het overtreden van de wet kan soms nodig zijn. Bijvoorbeeld bij een noodgeval: als je snel naar het ziekenhuis moet, dan wil je door rood kunnen rijden (of harder dan 15 km per uur op je e-bike). 

Daar komt bij dat je met zo’n technologie ook kunt handhaven zonder wet. De pilot van de gemeente Amsterdam is bedoeld om de snelheid op sommige plekken te verlagen naar 15 kilometer per uur. Maar het opvallende is: er geldt nu in Amsterdam helemaal geen snelheidslimiet van 15 kilometer per uur – je mag overal 30 kilometer per uur rijden. De techniek is dus strenger dan de wet. En terwijl iets pas een wet wordt als de gemeenteraad of het parlement ermee akkoord is gegaan, kan die techniek worden doorgevoerd zonder democratische controle.

Dat raakt aan het risico van function creep. Als de gemeente eenmaal de technische mogelijkheid heeft om op bepaalde plekken fietsen af te remmen, waarom zouden ze die mogelijkheid niet ook in andere situaties inzetten? Bij plekken waar veel overvallen zijn? Of voor andere voertuigen? Of bij andere regels en wetten?

Het vergt een paar gedachtensprongen, maar stel dat de snelheidsbeperking verder gaat, en je bijvoorbeeld ook op afstand een fiets helemaal kunt blokkeren? Als de gemeente een demonstratie zonder vergunning wil voorkomen, is het enorm handig om meteen ook alle e-bikes rond die plek op afstand te blokkeren. Kortom: waar leg je de grens bij automatische handhaving? 

Laatste punt: privacy. Het Amsterdamse fietsenplan werd door de consultants die die pilot deden gepresenteerd als goed voor de privacy – je hoeft immers niet bij te houden waar mensen zijn en je hoeft ze niet te filmen.^* En inderdaad, dat is winst. 

Maar privacy gaat over meer dan getrackt of gefilmd worden: privacy gaat in de kern over autonomie. En die autonomie wordt beperkt door automatische handhaving, ook al is die bedoeld om het verkeer veiliger te maken. 

Terughoudendheid is geboden

Kortom: de Amsterdamse fietspilot is niet zomaar een pilot: het zou de eerste keer zijn dat volledig automatische handhaving in de publieke ruimte haar intrede doet. Dat vergt terughoudendheid en vooral: publiek debat. 

Hierbij alvast twee punten voor dat debat. Ten eerste: het doorvoeren van technologie die regels automatisch handhaaft moet net zo behandeld worden als het aannemen van die regels zelf. Anders gezegd: maatregelen die op het oog ‘technisch’ zijn, zoals het automatisch verlagen van de maximumsnelheid in fietsen, of het via de techniek uitbreiden van de plekken waar zo’n beperking wordt toegepast, moeten altijd aan de Tweede Kamer of gemeenteraad worden voorgelegd. 

Dan kan je namelijk ook meteen toetsen – punt twee – of de technologie niet verder gaat dan regels die ze probeert te handhaven. Worden de maatregelen überhaupt door een wet geschraagd? Als er geen wet is die een maximumsnelheid van 15 kilometer per uur oplegt, dan mag de overheid dat ook niet afdwingen via technologie. De Amsterdamse gemeenteraad zal dus eerst de maximumsnelheid rond scholen moeten beperken (goed idee). Daarna kan ze het hebben over of je die maximumsnelheid automatisch gaat beperken via technologie.

Dan kan je ook meteen het debat voeren over of dit soort maatregelen überhaupt een goed idee is.