Reconstructie

Europa stemt voor: we laten grote bedrijven niet langer wegkijken van misstanden

Emy Demkes
Correspondent Consumptie
In beeld: het verhaal achter het Tilenga Oil Project, waarvoor de Franse oliereus Total de langste oliepijpleiding ter wereld wil aanleggen – dwars door het land van duizenden Oegandezen en Tanzanianen. De schade is gigantisch. Fotograaf Jjumba Martin bracht de getroffen gemeenschappen in Oeganda in beeld, in samenwerking met Global Witness.

Achter onze spullen gaat een wereld van leed en verwoesting schuil. Op 24 april stemde het Europees Parlement voor een wet die grote bedrijven als H&M en Unilever verplicht daar iets tegen te doen. Een historisch kantelpunt is nabij.

Europa staat op het punt geschiedenis te schrijven. Op 24 april ging het Europees Parlement akkoord met een wet die milieu- en mensenrechtenschendingen in van ’s werelds grootste bedrijven tegengaat en aanpakt. Nu wacht alleen een handtekening van voordat deze richtlijn definitief een feit is.

Deze wet is hard nodig. Want ondanks een wildgroei aan Eco- en Fairtrade-labels, vuistdikke duurzaamheidsrapporten en ellenlange lijsten met zijn grote bedrijven er niet in geslaagd om uitbuiting en vervuiling voldoende tegen te gaan.

Veel van onze spullen worden geproduceerd in landen met lage lonen, een gebrekkige (milieu)regelgeving en goedkope grondstoffen. Doe je als bedrijf niet mee aan de ratrace om de laagste prijs, dan is de kans groot dat je op achterstand raakt –

Daarom kunnen wij in de winkel een blik Italiaanse tomaten kopen voor nog geen euro, een T-shirt uit Bangladesh voor 8 euro en een koptelefoon – made in China – voor een paar tientjes.

Maar achter die race to the bottom gaan mensenrechtenschendingen, milieuvervuiling, ontbossing en

Lang werd gedacht dat de verantwoordelijkheid om zorg te dragen voor mens en milieu bij overheden lag. Later kwam die bij consumenten te liggen, die hun koopgedrag moesten aanpassen om op die manier af te dwingen dat bedrijven verantwoord zouden produceren. 

En de verantwoordelijkheid van bedrijven dan? Die vraag bleef lange Maar dat staat op het punt te veranderen. 

Met de Corporate Sustainability Due Diligence Directive (CSDDD) kunnen eindelijk verantwoordelijk gehouden worden voor de milieuproblemen en mensenrechtenschendingen in hun waardeketens. En dat niet alleen: de zogeheten anti-wegkijkwet verplicht deze bedrijven die problemen en schendingen op te sporen, aan te pakken en tegen te gaan. 

Europa kan daarmee een belangrijke stap zetten op weg naar een duurzamere, eerlijkere wereld: winstbejag ten koste van mens en milieu is met deze wet niet langer vrijblijvend. 

Achter de stemming van 24 april gaat een decennialange strijd schuil. Van slachtoffers, vakbonden en juristen, die alles op alles zetten om bedrijven aansprakelijk te stellen nadat het gigantisch misging – denk aan of aan Van ngo’s, mensenrechtenexperts en politici, die zich inzetten voor een eerlijke, duurzame productie. En van Lara Wolters, de Nederlandse Europarlementariër die om al dat eerdere werk om te zetten in een baanbrekende wet.

Het Tilenga Oil Project  

In 2017 hoort de Oegandese dat hij de grond waarop hij woont en gewassen verbouwt, moet afstaan aan het Franse oliebedrijf Total. De oliereus wil er olie uit de grond pompen en verwerken, en die via de transporteren naar de haven van Er wordt hem beloofd dat de aanleg van de pijpleiding zijn land een enorme economische boost zal geven. 

Hij mag kiezen: een nieuw huis of contant geld. Blijven is geen optie. Naar schatting moeten nog zo’n 100.000 mensen in Oeganda en Tanzania voor het project Als het aan Total ligt, zullen er in de daaropvolgende 25 jaar dagelijks zo’n 246.000 vaten olie door de pijpleiding

Drie jaar nadat Mulimba zijn huis en maïs-, cassave - en bataatplanten heeft verloren, ontvangt hij een geldbedrag van de oliereus, ter compensatie. Veel te weinig om zijn oude leven weer mee op te bouwen.

Begin 2023 concludeert mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch op basis van interviews met getroffenen dat veel van de mensen die hun grond kwijtraakten door de aanleg van de pijpleiding in de armoede terecht zijn gekomen. Compensatie kwam, net als bij Mulimba, en

Fred Lubowa laat zien waar de oliepijpleiding moet komen te liggen. Dwars door de bananenplantage achter zijn huis in het dorp Kyotera, Oeganda.

Daar sta je dan, als Afrikaanse boer tegenover een van ’s werelds grootste oliebedrijven. Een bedrijf als Total aansprakelijk stellen, In de meeste landen bestaat er geen wet die bedrijven verantwoordelijk houdt voor dit soort En veel bedrijven hebben er al dan niet bewust voor gekozen zich te vestigen in landen waar de regels minder streng zijn. 

Maar Mulimba heeft geluk: in 2017, vlak voor Total zijn grond van hem afpakte, is in Frankrijk de zogeheten devoir de vigilance-wet aangenomen. Deze wet verplicht als Total om milieuvervuiling en uitbuiting in hun productieketens in kaart te brengen – en om er wat aan te doen. Samen met vijf ngo’s in Oeganda en Frankrijk sleept Mulimba het oliebedrijf  

Maar wat als Total geen Frans, maar een Spaans of Portugees bedrijf was? Dan maakte Mulimba geen

Koffieboer Mariam Najjagwe, ook uit Kyotera, verloor haar gewassen door de aanleg van de pijpleiding. Als vrijwilliger ondersteunt Najjagwe andere getroffenen. Ze wordt regelmatig geïntimideerd door werknemers van bedrijven die bij het olieproject betrokken zijn.

Deel 1. Wat staat er op het spel?

Klaar met pleisters plakken

Straatsburg, 4 oktober 2022. Lara Wolters zit voorovergebogen op de bordeauxrode bank in haar werkkamer. Ze plakt pleisters op haar enkels. Sinds 2019 is ze Europarlementariër voor de

Op te krappe schoenen is ze zojuist door de lange gangen van het parlementsgebouw in Straatsburg naar haar kamer gesneld. Ze komt hier al sinds ze klein was. Toen haar vader in de jaren negentig als beleidsmedewerker in het Parlement werkte, speelde Wolters hier urenlang verstoppertje. Hij prentte haar in: als je iets wilt veranderen in de wereld,

Nu, ruim dertig jaar later, weet ze wat hij daarmee bedoelde. Vlak na haar aanstelling in het Parlement stortte Wolters zich op een belangrijk dossier, gedreven door het gevoel van machteloosheid dat haar overvalt als ze op televisie een regenwoud ziet afbranden of een textielfabriek

Ze voorzag De Europese Commissie had in 2020 gezegd met een wet te komen die bedrijven op Europees niveau verplicht verantwoordelijkheid te dragen voor misstanden in hun waardeketens. Datzelfde jaar verscheen er waaruit bleek dat bedrijven vrijwillig niet genoeg in beweging komen.

Toen haar vader in de jaren negentig als beleidsmedewerker in het Parlement werkte, speelde Wolters hier urenlang verstoppertje

Verschillende landen, waaronder Frankrijk, Duitsland en waren met iets dergelijks bezig of voerden in de jaren daarvoor al wetten in die bedrijven verplichtten zogenaamde due diligence (gepaste zorgvuldigheid) Hoewel ze in de kern om hetzelfde gingen, verschilden deze wetten van elkaar wat betreft risico’s, handhaving en aansprakelijkheid. Vanuit verschillende landen (en bedrijven) klonk de roep om een gezamenlijke

Maar hoewel de Europese Commissie had beloofd ermee aan de slag te gaan, bleef een wetsvoorstel uit. Dus greep Wolters haar kans. Omdat het Parlement zelf geen wet kan indienen, schreef de Europarlementariër een In maart 2021 riep ze met het Parlement de Europese Commissie op werk te maken van ambitieuze due diligence-wetgeving. Bijna een jaar later kwam de Commissie eindelijk

Dat werd tijd. Wolters is klaar met pleisters plakken.

Wat deze wet betekent voor je katoenen T-shirt

Wat staat er in dat wetsvoorstel? Stel: je koopt een katoenen T-shirt. Wat gaat daar dan aan vooraf? 

Zonder de wet: Bij de gaat regelmatig iets mis. Zo laten verschillende grote modemerken hun kleren maken van katoen uit de Chinese provincie Xinjiang. Daar worden de Oeigoeren, een islamitische etnische minderheid, ernstig onderdrukt door de Chinese overheid. Er is sprake van dwangarbeid – Ook dat de teelt van katoen uit Brazilië, die wordt gebruikt voor de productie van kleren voor merken als H&M en Zara, gepaard gaat met landonteigening, illegale ontbossing en geweld jegens arbeiders. 

Veel bedrijven besteden de productie van hun spullen volledig uit – dat is minder risicovol en uiteindelijk Maar hierdoor hebben die bedrijven weinig tot geen zicht op de katoenplantages. Als er misstanden aan het licht komen, verschuilen ze zich achter ‘Ik had dat niet kunnen weten’, of: ‘Dat is niet mijn  

Voor katoenboeren is het bovendien moeilijk om voor hun rechten op te komen. In landen waar deze misstanden plaatsvinden, is het rechtssysteem vaak relatief broos en ligt corruptie constant op de loer. Bovendien is het tijdrovend, complex en kostbaar om juridische stappen te zetten. Als je het opneemt tegen heel grote bedrijven, krijg je te maken met de beste (en de duurste)

Met de wet: Als de CSDDD van kracht is, komen bedrijven niet meer zo makkelijk weg met ‘dat had ik niet kunnen weten’. Bedrijven zijn verplicht onderzoek te doen naar eventuele misstanden in en moeten daar vervolgens jaarlijks verslag van doen. En – misschien wel het belangrijkst – ze moeten passende maatregelen nemen om de

Als een bedrijf er tijdens het onderzoek achter komt dat het katoen in zijn spijkerbroeken uit Xinjiang komt, moet het dus aan de bak. Als het niet lukt om de situatie van de Oeigoeren op de katoenplantages dan is de onderneming verplicht de zakenrelatie

Ook maakt de wet het voor slachtoffers makkelijker: zo kunnen die een klacht indienen bij het desbetreffende bedrijf en in het land waar dit bedrijf gevestigd is (die kan bedrijven onder andere een boete opleggen van van de totale omzet als bedrijven zich niet aan Ook maakt deze wet het mogelijk om bedrijven voor de rechter te

Ten slotte: bedrijven zijn verplicht om de EU jaarlijks in te lichten over hun klimaatplannen – Door de plannen goed te monitoren, krijgt de EU zicht op wat bedrijven doen om de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. Met als doel: ervoor zorgen dat jouw T-shirt met minder milieu-impact wordt gemaakt. 

Deel 2. Waar komt deze wet vandaan? 

Het legendarische Ruggie-raamwerk

Heeft Wolters die wet in een paar jaar tijd helemaal zelf bedacht? Nee: het voorstel leunt zwaar op het werk van politicoloog John Ruggie (1944-2021), over de rol van multinationals ten aanzien van mensenrechten. In 2005 vroeg toenmalig secretaris-generaal Kofi Annan namens de Verenigde Naties aan Ruggie of hij duidelijkheid kon scheppen over de verantwoordelijkheid van bedrijven als hun praktijken in andere landen  

In de jaren negentig was het aantal multinationals flink gegroeid, evenals de schaal waarop grote bedrijven Bedrijven kochten steeds meer spullen in uit goedkope en Extractiebedrijven (olie- en gaswinning, mijnbouw) vestigden zich vaker in afgelegen gebieden, op grond van lokale bewoners en op plekken die werden geteisterd door burgeroorlogen. 

Zowel overheden als bedrijven bleken niet voorbereid op de uitdagingen op het gebied van mensenrechten- en milieuproblemen die deze schaalvergroting met zich meebracht. Bedrijven schoven hun verantwoordelijkheid vaak af op hun leveranciers of dochterondernemingen. Toen daar vanuit maatschappelijke organisaties kritiek op kwam, stelden sommige bedrijven zelf regels op, in het kader van ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ En een deel koos voor (fairtrade)keurmerken of ging vrijwillig een ander samenwerkingsverband aan om arbeidsproblemen in de keten Maar uiteindelijk maakten weinig multinationals

Ngo’s, slachtoffers, betrokken gemeenschappen en andere belanghebbenden drongen er bij overheden op aan een norm op te stellen voor bedrijven, waardoor mensenrechten voortaan in acht werden genomen. Maar hoe zo’n wereldwijde standaard er precies uit moest zien, Op nationaal niveau gold soms wel maar op wereldniveau niet. 

Aan de politicoloog de vraag: zoek uit hoe je multinationals kunt reguleren, om mensenrechtenschendingen te voorkomen of te verminderen. En: hoe je ze verantwoordelijk kunt houden als het misgaat. Zes jaar later, in 2011, kwam Ruggie met de ‘Guiding Principles on Business and

Dit inmiddels beroemde ‘Ruggie-raamwerk’ gaat uit van drie basisprincipes: beschermen, respecteren en herstellen. Oftewel: staten moeten mensen beschermen; bedrijven moeten mensenrechten respecteren; en degenen die schade hebben geleden, moeten verhaal

In 2011 werden de Guiding Principles door de VN-Mensenrechtenraad aangenomen. Andere vooraanstaande internationale organisaties – waaronder en de Europese Unie – overheden en talrijke bedrijven en bedrijfsorganisaties hebben

Ruggie noemde zijn raamwerk zelf Hij was er heilig van overtuigd dat naast ook harde wetten nodig waren om écht vooruitgang te boeken. 

Deel 3. De strijd 

Houd je grootste tegenstanders te vriend

Brussel, 31 mei 2023. Afgelopen nacht had Lara Wolters een verschrikkelijke nachtmerrie. De details kan ze zich niet herinneren, maar alles ging mis en er brak een complete chaos uit. 

Het zal de spanning wel zijn: nadat de Europese Commissie in 2022 met het wetsvoorstel kwam, onderhandelde Wolters over wat er in het voorstel nog moest worden aangepast. Morgen, op 1 juni 2023, stemt het Europees Parlement over het aangepaste anti-wegkijkwetsvoorstel.

Of het lukt om er een meerderheid voor te vinden, weet Wolters steeds minder zeker. Friedrich Merz, partijleider van de Duitse CDU, probeert al dagen om mensen binnen de Europese Volkspartij – de grootste fractie in het Europees Parlement – over te halen om tégen het voorstel van Wolters Hij vindt dat het oplegt aan het bedrijfsleven. 

Die weerstand is niet onverwacht: al sinds Wolters haar zinnen heeft gezet op dit dossier, wordt ze Zo had ze het concept van haar initiatiefvoorstel voor deze wet nog maar net gedeeld met haar collega’s in het Europarlement, of ze ontving een sms’je van Axel Voss – ook Duits en lid van de christendemocraten (in Brussel onderdeel van de Europese Volkspartij). Volgens Voss ging ze met haar voorstel alle perken te buiten.

Wolters, die op dat moment door het bos fietste, stapte even af om van dat berichtje bij te komen. Ze zat op dat moment nog maar een halfjaar in het Parlement – Voss al Had ze het anders moeten aanpakken? Had ze zojuist een De moed zonk haar daar in het bos even in de schoenen.  

Ze koos ervoor Voss uit te nodigen voor een gesprek bij haar op kantoor. Met succes: na uren praten begreep hij wat ze met haar wet wilde bereiken. En andersom had Wolters met interesse geluisterd naar al zijn bezwaren.

Die afspraak zou doorslaggevend zijn: Voss vertegenwoordigde de stem van Wolters’ grootste tegenstanders in het Parlement. In de jaren na het gesprek op haar kantoor zou hij nauw met haar  

Als haar eerste zoontje geboren wordt, ontvangt Wolters een zak Haribo van de christendemocraat. 

Dan begint het getouwtrek pas echt

Maar het berichtje van Voss was niks vergeleken met de weerstand die ontstond nadat de Europese Commissie op 23 februari 2022 met het kwam voor een due diligence-richtlijn. De wet in Wolters’ initiatiefrapport was in dit voorstel op een aantal punten aanzienlijk Zo stelde de Commissie voor: 

Toen begon het getouwtrek tussen het Parlement, en de Commissie – de drie instanties die wetten maken – pas echt. Soms was niet duidelijk wie aan het touw trok, en dan weer waren het meerdere mensen tegelijk. Ook hoe hard er aan het touw werd getrokken, veranderde continu. Kortom: de weg die een Europese wet af moet leggen, is hobbeliger dan de

Zo moesten de Raad en het Parlement na het Commissievoorstel los van elkaar bepalen wat hun standpunt was ten aanzien van de wettekst. Wolters’ inzet was: zo progressief mogelijk. Niet makkelijk: sinds het dossier waren talloze belangengroepen zich ermee gaan bemoeien. Wolters en haar collega’s werden belaagd door lobbyisten.

Hun wensenlijst bleek lang, en hun belangen wogen zwaar. De grootste werkgeversorganisatie in Europa, BusinessEurope, wilde wel dat productieketens duurzamer werden – liet de organisatie weten – maar vond het ondertussen ‘onrealistisch om te verwachten dat Europese bedrijven hun gehele waardeketen over de hele wereld kunnen Ook wilde de organisatie dat de financiële sector helemaal buiten de richtlijn zou vallen, en dat individuele bestuurders geen boete opgelegd konden krijgen als ze hun verplichtingen niet zouden nakomen. Tot slot wilde BusinessEurope ook graag dat de tekst niet werd vastgelegd in een richtlijn maar in een

Andere organisaties, waaronder een heleboel ngo’s, vonden juist dat de regels in het voorstel nu niet ver genoeg gingen. De wet zou volgens hen voor alle bedrijven moeten gelden, ongeacht grootte Friends of the Earth Europe was bovendien bang dat het voorstel te veel ruimte liet voor bedrijven om hun aansprakelijkheid toch nog te kunnen ontlopen, bijvoorbeeld door zich achter contractuele beloftes met leveranciers of hun eigen gedragscodes

Inmiddels, in mei 2023, kost dit getouwtrek Wolters al een jaar. Het is erop of eronder morgen. En dat ze daar nachtmerries van krijgt, is niet zo vreemd. Als ze nu geen meerderheid weet te vinden, zal ze opnieuw moeten onderhandelen over de inhoud. En de tijd dringt: na de Europese verkiezingen in juni 2024 kan ze haar mandaat verliezen. Als er een andere is de kans klein dat de wet er nog komt. 

Erop of eronder: de stemming

Brussel, 1 juni 2023. Door de gangen van het Europees Parlement in Brussel klinkt een luide bel. Tringggggggg. 

Als de bel twee keer is afgegaan, en de plenaire zaal gevuld is met parlementsleden, loopt Wolters naar binnen. Ze kijkt een keer achterom, naar boven, naar de bezoekerstribune. Haar ouders en zusje zitten in het publiek – trots, maar ook bezorgd. Wolters verwacht in oktober haar tweede kind – en staat hevig onder druk.

Het is doodstil. Op het grote scherm wordt de stemming over het voorstel aangekondigd. Uit alle hoeken van de zaal klinkt het geklik van de knopjes op de stemkastjes. Wolters wacht.

366 stemmen voor, 225 tegen en

‘Aangenomen’, roept de voorzitter. 

Als ze na luid applaus de zaal uit loopt, wordt Lara Wolters door haar vader omhelsd. ‘Goed gedaan, jochie’, zegt hij. Ze zakt onderuit op een stoel, laat haar armen op haar buik rusten en slaakt een diepe zucht. 

Het is nog niet voorbij: politiek is consessies doen

En het is nog niet voorbij. In de zomer van 2023 beginnen de trilogen: bijeenkomsten achter gesloten deuren, waarbij vertegenwoordigers van de Raad, het Parlement en de Commissie samen tot een akkoord over het voorstel Een van de grootste knelpunten in deze gesprekken: de rol van financiële instellingen in de anti-wegkijkwet. Al van begin af aan is er discussie over de vraag of de regels wel voor bedrijven uit die sector

Wolters knokt, maar geeft zich uiteindelijk gewonnen. Niet veel later waaruit blijkt dat met name politici in Frankrijk voorafgaand aan deze gesprekken zijn benaderd en beïnvloed door de Amerikaanse vermogensbeheerder BlackRock. ’s Werelds grootste investeringsmaatschappij wilde koste wat kost voorkomen dat ze te maken zou krijgen met deze Europese regels. Wat eveneens sneuvelt: de mogelijkheid om bestuurders van bedrijven persoonlijk De bedrijfslobby werpt zijn vruchten af. 

Politiek is concessies doen. In december 2023 komen de drie Europese instellingen tot een voorlopige Om dit officieel te maken, moet zowel de Raad als het Parlement nog goedkeuring geven.

En weer dreigt het mis te gaan.

Een onverwachte draai: sabotage

9 februari 2024. De stemming in de Raad gaat niet door. Een paar dagen eerder heeft Duitsland laten weten zich te onthouden van stemming. Het voornemen van de Duitse sociaaldemocratische minister van Arbeid en Sociale Zaken, Hubertus Heil, om voor de wet te stemmen, werd in eigen land afgekeurd door de liberale coalitiegenoot Die partij stelde dat de wet het concurrentievermogen van het bedrijfsleven

Duitsland kan de wet niet in zijn eentje tegenhouden. Maar Frankrijk en Italië grijpen hun kans: ook zij Zonder die drie landen is het onwaarschijnlijk dat er een meerderheid gevonden De draai van de drie landen wordt door Alle partijen hebben tijdens de onderhandelingen over deze wet de afgelopen jaren ruimschoots de tijd en gelegenheid gehad om hun inhoudelijke

Na een paar weken wordt duidelijk wat de landen willen: de anti-wegkijkwet mag van hen niet gelden voor bedrijven met een omzet van 150 miljoen euro en 500 werknemers, maar enkel voor ondernemingen met een omzet van meer dan 450 miljoen euro en zeker Dit betekent dat de wet niet voor de beoogde 16.000 Europese bedrijven zal gelden, maar voor slechts 5.500 Alleen voor de aller-, aller-,

Wolters wordt voor het

Ze staat op het punt het hele zooitje te laten klappen, zo kwaad is ze. Ze vreest dat als ze de dwarsliggende landen nu tegemoetkomt, dit een precedent schept voor andere partijen om vaker zo laat in het proces nog met een gigantische voorwaarde te komen. Zo wordt Europese politiek bedrijven vrijwel onmogelijk. 

Tegelijkertijd ziet Wolters in dat de belangrijkste principes van de wet – de verplichtingen en de aansprakelijkheid – desondanks overeind blijven. Dat cijfertje zetten we mettertijd wel weer recht, neemt ze zich voor. Nogmaals: politiek is concessies doen.

Deel 4. Het resultaat 

Hoe sterk is de wet nog?

15 maart 2024. Mensenrechtenexperts en ngo’s zijn zwaar gefrustreerd als bekend wordt dat een heleboel bedrijven op het nippertje aan de verplichtingen ontkomen.

Onderzoekers, hoogleraren en andere experts op het gebied van duurzaamheid, bedrijfsleven en rechten benadrukken stuk voor stuk dat de CSDDD niet perfect is, maar stuk voor stuk noemen ze de kans op een anti-wegkijkwet wel degelijk een enorme

Bedrijven kunnen straks niet meer zo makkelijk alleen op prijs concurreren. Felix Horne, onderzoeker Milieu en Mensenrechten bij Human Rights Watch, noemt de wet dan ook ‘een cruciaal onderdeel van de toolbox om van verantwoord ondernemen door bedrijven de

En Wolters zelf, is zij blij met het resultaat? ‘De wereld gaan we er niet mee redden. Maar het is een belangrijk stuk van de puzzel. Als deze wet het verschil niet kon maken, was de weerstand nooit zo hevig geweest.’ 

Terug naar Oeganda 

In december 2019 reist Jealousy Mugisa Mulimba naar de rechtbank van Nanterre, een voorstad van Parijs. De zitting over Total vindt daar plaats.

Hij vertelt dat hij met zijn vrouw, vijf zonen en twee dochters in een klein huisje in Oeganda verblijft. Een groot deel van zijn inkomsten is hij verloren, omdat hij zijn grond en gewassen moest afstaan. Ngo’s eisen namens de slachtoffers in Oeganda en Tanzania een hoger compensatiebedrag van

Het is de eerste zaak onder de nieuwe Franse devoir de vigilance-wet voorbrengen. De uitspraak op 28 februari 2023 wordt niet alleen in Frankrijk, maar wereldwijd gevolgd.

De Oegandese Fred Balikenda, uit het dorp Kirama, laat de hekken rond zijn huis zien. Die zijn door medewerkers van het olieproject geplaatst, zonder dat er met Balikenda overeenstemming was bereikt over compensatie. Een groot deel van zijn land wordt nu gebruikt om naar olie te boren. Het land dat overblijft, biedt niet genoeg voedsel voor zijn varkens en kippen. De meeste varkens zijn al gestorven.

Tot groot verdriet van Mulimba verklaart de rechter de zaak omdat de eisers niet de juiste gerechtelijke procedures zouden Mulimba is er kapot van. ‘Omdat ik mijn stem laat horen, zien ze mij als vijand van Total. Ik ben geen vijand. Ik strijd gewoon voor mijn rechten, en die van mijn familieleden en gemeenschap.’  

Maar hij laat het er niet bij zitten. Samen met 26 gedupeerden en vijf Oegandese en Franse ngo’s dient hij in juni 2023 een tweede zaak in bij de Hoe dat afloopt, moet nog blijken.

Joss Mugisa, uit het Buliisa-district in Oeganda, is voorzitter van de Oil and Gas Human Rights Defenders Association, een lokale stichting die het opneemt voor de getroffenen van het olieproject. In 2021 en 2022 zat hij in totaal acht maanden in de gevangenis vanwege zijn activisme.
De Oegandese Florence Nakandi werkt bij een ngo in het dorp Kyabakuza. Belangrijke documenten met informatie over de slachtoffers van het olieproject en de computers waarop Nakandi en haar collega’s werkten, werden ’s nachts uit het kantoor van de ngo gestolen.

Het einde van het begin

Het feit dat Frankrijk een wet heeft die bedrijven verplicht om misstanden op te sporen en aan te pakken, biedt slachtoffers dus nog geen garantie op gerechtigheid. Datzelfde geldt voor de Europese

Zodra die van kracht wordt, moet blijken hoe goed de lidstaten de richtlijn in de praktijk en hoe rechters hem in zaken die worden voorgebracht Bovendien: de rechtszaak tegen Total heeft wel degelijk wat opgeleverd. Door de media-aandacht die de zaak kreeg, hebben verschillende investeerders zich uit het megaproject van Total waardoor de financiering nog altijd niet rond is. Alleen al de afschrikkende werking van zo’n wet is dus  

Maar kan zo’n wet de productie van onze T-shirts, blikken tomaat en koptelefoons dan wel écht minder vervuilend maken? En ervoor zorgen dat in het maakproces geen mensenrechten worden geschonden?

Ik denk niet dat de anti-wegkijkwet al die problemen Maar, na jarenlang schrijven over misstanden in de kledingindustrie, ben ik er wel van overtuigd dat deze wet een kantelpunt teweeg kan brengen. Zicht op de ongelijke machtsverhoudingen tussen bedrijven en hun leveranciers enerzijds, en de slachtoffers van uitbuiting en milieuvervuiling anderzijds, kan een grote rol spelen bij het voorkomen van problemen

In plaats van wegkijken en problemen afschuiven op de zwakkere schakels in de keten, zullen bedrijven en leveranciers met elkaar moeten samenwerken om te waarborgen dat mens en planeet niet aan het kortste eind trekken. Deze wet biedt de kans om die scheve machtsverhoudingen

De grootste zit hem niet in het feit dat bedrijven straks voor de rechter gedaagd kunnen worden om De echte winst zit hem in het gegeven dat er na vele decennia eindelijk een politieke meerderheid is die vindt dat bedrijven een verantwoordelijkheid hebben om het welzijn van mens en milieu te verbeteren. 

Dit is het kantelpunt waarvan John Ruggie, grondlegger van de UN Guiding Principles, altijd ‘Het einde van het begin.’

Update, 24 april 2024, 13.00: het Europees Parlement is zojuist akkoord gegaan met de baanbrekende anti-wegkijkwet. Na vijf jaar onderhandelen, meer dan drieduizend amendementen en tientallen stemmingen, is het moment bijna daar. Eind mei moet alleen de Raad nog een handtekening zetten onder de tekst. Dan is de wet een feit.

Update, 24 mei 2024: De Raad van Ministers van de EU een handtekening onder de tekst, waarmee de wet definitief is.

Voor dit artikel sprak ik de afgelopen twee jaar regelmatig met PvdA-Europarlementariër Lara Wolters, reisde ik meermaals af naar Brussel en Straatsburg, en sprak ik met vele betrokkenen. Dank aan: Ruben Zandvliet, Rachel Davis, Jealousy Mugisa Mulimba, Felix Horne, Arno Kourula, Andreas Rasche, Richard Gardiner, Johannes Blankenbach, Juliette Renaud, David Ollivier de Leth en Ben Vanpeperstraete.