Wat we kunnen doen om discriminatie door leerkrachten tegen te gaan

Onderwijs legt een basis voor de rest van je leven; klasgenootjes en leraren kunnen bepalend zijn voor je identiteitsvorming. Wie je bent, neem je mee naar school, en hoe anderen je zien én behandelen, neem je mee naar huis.

Daarom is het belangrijk om aandacht te hebben voor discriminatie in het onderwijs: scholieren of studenten die bijvoorbeeld vanwege hun godsdienst, ras of geslacht worden gediscrimineerd, kunnen daar de rest van hun leven de gevolgen van ondervinden. Bij de overheid, in de media en op scholen is hier groeiende aandacht voor. Maar het uitbannen van discriminatie is zo simpel nog niet. Welke aanpak werkt echt?

15 procent van de scholieren ervaart discriminatie

Voor we naar de oplossingen kijken, is het goed om te weten hoe groot dit probleem in Nederland is. Het is alleen lastig om de precieze omvang van discriminatie in het onderwijs te meten, omdat verreweg de meeste scholieren en studenten die discriminatie ervaren daar geen melding van maken.

Desondanks laat onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau zien dat steeds meer scholieren en studenten in Nederland discriminatie ervaren. In 2018 was dat 15 procent in een tijdsbestek van een jaar. Dit is bijna een verdubbeling ten opzichte van 2013.^* Het gaat dan om gedragingen van zowel docenten als medestudenten.

Discriminatie is niet alleen pijnlijk, het heeft ook grote gevolgen voor iemands onderwijsresultaten. Zo’n 3 procent van de scholieren en studenten in Nederland zegt een opleiding onder zijn of haar niveau te doen als gevolg van discriminatie. Nog eens 2 tot 3 procent geeft aan gestopt te zijn met de opleiding of studie vanwege ervaren discriminatie.^*

Met andere woorden: op een klas van dertig leerlingen zullen later gemiddeld twee leerlingen zeggen dat ze vanwege discriminatie onder hun niveau studeren of stoppen met studeren.

Geblindeerd toetsen nakijken helpt

Ook buiten Nederland is discriminatie in het onderwijs een probleem waar onderzoek naar wordt gedaan.

Zo legden twee economen een half miljoen nagekeken eindexamens in Finland onder de loep.^* Elk examen was twee keer nagekeken: een keer door de docent van de scholieren en een keer door een externe beoordelaar. De externe beoordelaar bekeek een geblindeerd examen: de naam van de student was onzichtbaar. De docent van de scholieren kon de namen van de scholieren wel zien.

Wat blijkt? Scholieren zonder migratieachtergrond kregen nagenoeg hetzelfde cijfer van de externe beoordelaar als van hun eigen docent. Maar scholieren met een migratieachtergrond kregen een significant lagere score van hun eigen docent dan van de externe beoordelaar.

Uit het onderzoek bleek ook dat discriminatie gevolgen heeft voor de latere onderwijsresultaten van de Finse leerlingen. Op scholen waar veel docenten de leerlingen met een migratieachtergrond een lager cijfer geven dan de externe beoordelaars, stromen minder van die leerlingen door naar het hoger onderwijs.

Wat kunnen we doen om discriminatie tegen te gaan?

Sommige vormen van discriminatie zijn relatief makkelijk tegen te gaan, bijvoorbeeld bij het nakijken van toetsen en examens. Zorg er simpelweg voor dat de naam van de scholier of student niet zichtbaar is op het examenformulier en je bant discriminatie bij het toekennen van cijfers uit. Universitair docent Max van Lent van de Universiteit Leiden pleitte daar al eerder voor.

Docenten die sterkere negatieve vooroordelen hebben over migranten, geven significant lagere cijfers aan kinderen met een migratieachtergrond

Maar discriminatie uit zich op vele manieren, en vaak is zo’n simpele oplossing als ‘anonimiseren’ niet toepasbaar. Denk bijvoorbeeld aan discriminatie bij de verwachtingen die docenten hebben over studenten. Het is belangrijk om die verwachtingen in de gaten te houden, en om je er als docent bewust van te zijn, want ze kunnen zomaar een selffulfilling prophecy^* worden.

Zo werd in een Nederlandse studie onder 113 basisschoolleraren geen verschil gevonden in de cijfers die ze gaven aan leerlingen met en zonder migratieachtergrond, maar wél in de algemene houding van docenten en de verwachtingen die ze hebben over leerlingen met een migratieachtergrond. Die zijn beduidend negatiever.^*

We moeten discriminatie in het onderwijs daarom grondig aanpakken, zo dicht mogelijk bij de wortel.

Negatieve vooroordelen hebben invloed op cijfers

In een onderzoek van vier Italiaanse economen werd dat recent succesvol gedaan.^*

Net als in de Finse studie werd in Italië een verschil in cijfers vastgesteld ten nadele van scholieren met een migratieachtergrond. Maar in het Italiaanse onderzoek gingen ze verder: alle docenten maakten een door psychologen ontwikkelde digitale toets om vooroordelen te meten. Uit deze impliciete-associatietest bleek dat zo’n driekwart van de docenten in meer of mindere mate negatieve vooroordelen heeft over migranten.

Die negatieve vooroordelen blijken bovendien een voorspellende waarde te hebben voor hoe docenten cijfers geven. Docenten die sterkere negatieve vooroordelen hebben over migranten, geven significant lagere cijfers aan kinderen met een migratieachtergrond in vergelijking met de cijfers die externe beoordelaars geven. Dit verschil treedt met name op bij de heel goed presterende kinderen.

Nu hebben docenten doorgaans niet de intentie om te discrimineren – ze zijn zich vaak niet bewust van hun vooroordelen. Dus vroegen de Italiaanse onderzoekers zich af: kan bewustwording helpen om discriminatie tegen te gaan?

In hun onderzoek namen ze de proef op de som. Een willekeurig deel van de docenten kreeg voor het eind van het semester, in de periode dat de cijfers voor scholieren worden vastgesteld, zijn of haar score op de impliciete-associatietest te zien. Een ander deel van de docenten kreeg die pas te zien nadat het semester was afgelopen en de cijfers waren vastgesteld.

Wat bleek? De cijfers van kinderen met een migratieachtergrond waren significant hoger in de eerste groep. Het effect van bewustwording was het grootst bij docenten die van tevoren dachten dat ze niet of nauwelijks bevooroordeeld waren. Eenmaal bewust van hun vooroordelen gingen de docenten veel minder discrimineren bij het toekennen van de cijfers.

Maak jezelf bewust van onbewuste discriminatie

Docenten bewust maken van hun vooroordelen is een eenvoudige en goedkope manier om onbewuste discriminatie aan te pakken. Bovendien werkt het niet alleen bij vooroordelen over migranten, maar mogelijk ook bij vooroordelen over bijvoorbeeld geslacht, gewicht en seksuele voorkeur.

In Peru is inmiddels een volgende stap gezet, en heeft het ministerie van Onderwijs een website laten maken waarop docenten een impliciete-associatietest kunnen doen. De test is intussen door duizenden docenten gedaan.

Of er in Nederland ook plannen zijn voor dit soort bewustwording, is onduidelijk – maar nuttig zou het wel zijn. Wie daarop niet wil wachten en nieuwsgierig is naar zijn eigen vooroordelen, kan alvast zelf een impliciete-associatietest doen, zoals deze van Harvard (in het Nederlands!).

Als je zelf denkt dat je vrij bent van vooroordelen, dan heb je een extra goede reden om de test te doen: zij die hun vooroordelen het meest onderschatten, blijken vaak het meest te discrimineren.^*