Hoe vernietig je de chemische wapens van Syrië?

‘De rode lijn’. Met de introductie van die term door de Amerikaanse president Obama en de gifgasaanval in augustus dit jaar nabij Damascus, leek militaire actie van de Verenigde Staten in Syrië even onvermijdelijk. Na dagenlang diplomatiek getouwtrek lag er plotseling een andere optie op tafel: de vernietiging van het Syrische chemische wapenarsenaal.

Afgelopen weekend begon de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW, naar de Engelse benaming) met het onschadelijk maken van de chemische wapens van Syrië. Medio 2014 is de deadline. Maar chemische wapens onschadelijk maken, hoe doe je dat eigenlijk? En hoe realistisch is deze missie in een land dat verwikkeld is in een grimmige burgeroorlog?

Wat voor chemische wapens bezit Syrië?

Volgens een rapport van het International Institute for Counter-Terrorism uit september dit jaar beschikt het Syrische regime over meer dan duizend ton aan chemische wapens, waaronder sarin, mosterdgas, en mogelijk VX-zenuwgas. Al deze gifgassen produceert het regime zelf in laboratoria en chemische fabrieken. In het weekend van 21 en 22 september verstrekte Syrië de OPCW de inventaris van hun voorraden. Er is geen publieke openheid gegeven over die lijst.

Sinds de Chemical Weapons Convention van 1993, is volgens de OPCW 81 procent van het chemische wapenarsenaal wereldwijd vernietigd. Dat maakt de voorraad van Syrië momenteel een van de grootste van de wereld. Bekend is dat de VS en Rusland - die sinds 1993 al bezig zijn met het vernietigen - nog altijd grotere voorraden dan Syrië hebben. De voorraden van Israël en Noord-Korea zouden ook aanzienlijk zijn, maar daarvan zijn geen officiële cijfers bekend.

Waarom heeft Syrië zo’n grote voorraad chemische wapens?

Dat heeft alles te maken met de positie van Syrië in de regio, met name de relatie met buurland Israël. Syrië begon met het opbouwen van een chemisch wapenprogramma na de verliezen die het leed in de Zesdaagse Oorlog in 1967, waarbij Israël de Syrische Golanhoogte bezette. De chemische wapens moesten als afschrikking van Israël dienen. Syrië voerde het chemische programma verder op nadat Israël en Egypte in 1979 een vredesverdrag tekenden.

Een reden om het arsenaal nog verder uit te breiden waren de grote verliezen die de Syrische luchtmacht leed in de Libanonoorlog van 1982. De immer gespannen relaties met buurland Turkije speelden ook een rol. Syrië weigerde in 1993 de Chemical Weapons Convention te ondertekenen.

Syrië was grotendeels afhankelijk van andere landen voor de laboratoriumapparatuur en de chemicaliën, die als grondstoffen voor gifgassen dienen. Gedurende zo’n twintig jaar ontving het grondstoffen van Rusland, Egypte, West-Duitsland, Frankrijk, Iran en Noord-Korea. Sinds de jaren tachtig is Syrië in staat lokaal mosterdgas en sarin te produceren.

Waarom is Assad eigenlijk plotseling bereid zijn chemische wapens in te leveren?

Allereerst is er natuurlijk druk van de Verenigde Staten - die dreigden militaire actie te ondernemen tegen Syrië. Maar er spelen ook andere krachten. Maurits Berger, hoogleraar Islam en het Hedendaagse Westen aan de Universiteit van Leiden, stelt in een opinieartikel in de Volkskrant van 4 oktober dat de burgeroorlog onzekerheden met zich meebrengt voor het regime: de oppositie zou beslag kunnen leggen op de wapens.

Maar er speelt nog iets: onder Assad senior (1971-2001) zijn het Syrische leger en de veiligheidsdiensten opgesplitst in veel onderdelen, opdat de verschillende compartimenten elkaar zouden controleren. Volgens Berger kan die fragmentatie leiden tot onenigheid: Assad zou geen volledige controle hebben over zijn leger. Het gebruik van chemische wapens zou dus ook uit eigen gelederen kunnen komen, zonder dat de Syrische president hier toestemming voor geeft.

Tot slot wint deze toegeeflijke houding Assad tijd. Tijd die hij goed kan gebruiken om te proberen het conflict in zijn voordeel te beslechten.

Waar liggen deze wapens?

De OPCW wil de exacte locaties die bezocht gaan worden niet vrijgeven. Het zou om ongeveer 25 locaties gaan.

Volgens westerse analysten vindt de productie van sarin en VX-gas plaats op vijf locaties: al-Safira, Hama, Homs, Latakia, and Palmyra. Al-Safira, ongeveer 20 kilometer ten zuiden van Aleppo, heeft de grootste chemische fabriek van Syrië - in de jaren tachtig gebouwd met hulp van de Russen - en de grootste voorraad sarin van het land. Opslag vindt bovendien op minstens vier plekken plaats, waaronder het Centre d’Etudes et de Recherches Scientifiques in Damascus, het grootste Syrische laboratorium voor onderzoek naar en productie en opslag van chemische wapens.

Wanneer de bekende locaties vergeleken worden met een kaart van de huidige frontlinies in Syrië, is snel duidelijk dat het OPCW-team door oorlogsgebied zal moeten trekken.

Hoe wil de VN het aanpakken?

De afspraken over de ontmanteling zijn vastgelegd in resolutie 2118  van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties. Er zijn daarbij twee deadlines gesteld: het vernietigen van de productiefaciliteiten voor 1 november, en het vernietigen van de wapens en grondstoffen voor medio 2014.

Het Syrische regime zegt een volledig overzicht te hebben gegeven van haar chemische wapens. Of dat ook zo is, werd de afgelopen dagen door het OPCW-team getoetst. Inmiddels zijn er drie leden van het achttienkoppige team teruggekeerd om hun bevindingen te rapporteren. Als de inspecteurs vermoeden dat er nog andere voorraden gifgas zijn, mogen ze onaangekondigde inspecties doen op andere locaties. De VN resolutie schrijft voor dat de inspecteurs niet gehinderd mogen worden tijdens hun werkzaamheden. Als dat toch het geval is, is de VN Veiligheidsraad weer aan zet.

Hoe doe je dat, chemische wapens ontmantelen?

Het te vernietigen arsenaal is ruwweg in tweeën op te delen: wapens die al gevuld zijn met chemische stoffen en explosieven, en dus gebruiksklaar zijn, en wapens en chemische stoffen die nog samengevoegd moeten worden, en dus nog in een eerder stadium van productie zijn. Daarnaast moeten, zoals gezegd, ook alle productiefaciliteiten, zoals fabrieken en opslagruimten, vernietigd worden.

De gebruiksklare chemische wapens zijn de grootste uitdaging. Om die te vernietigen zijn “mobiele vernietigingseenheden” de beste optie. Anders zouden de direct te gebruiken wapens immers door een oorlogsgebied vervoerd moeten worden, met alle risico’s van dien.

Zo’n eenheid is bijvoorbeeld de zogenoemde bang box. Dat is een soort mini-bunker, waarin een chemisch wapen wordt geplaatst, omringd door explosieven. Door het wapen op te blazen wordt het vernietigd.

Een ander apparaat dat gebruikt kan worden staat bekend als het Explosive Destruction System (EDS), ontwikkeld door het Amerikaanse leger. Daarin kunnen zes chemische wapens tegelijk geplaatst worden, waarna chemicaliën worden toegevoegd die de giftige stoffen in de wapens onschadelijk maken.

Tot slot zou nog de hot detonation technology gebruikt kunnen worden, ontwikkeld door het Zweedse bedrijf Dynasafe. Dit apparaat is ook een soort mini-bunker, waarin het wapen tot ongeveer 550 graden Celcius verhit wordt. Die hitte vernietigt zowel de huls als de giftige inhoud.

Het merendeel van het Syrische arsenaal is echter nog niet gebruiksklaar, maar opgeslagen als twee losse componenten, die samengevoegd moeten worden om een dodelijk wapen te creëren. Op die manier probeert het Syrische regime misbruik door amateur-gevechtsgroepen te voorkomen. Verbranding van deze chemicaliën is één optie - de hitte verandert de stoffen in minder schadelijke varianten - maar daarbij komen gassen vrij die niet erg goed voor het milieu zijn. Een methode die daarom tegenwoordig de voorkeur heeft is “neutralisatie”. De chemische stoffen worden in een tank gemengd met water en bijtende soda, waardoor het veel minder giftig wordt en behandeld kan worden als chemisch afval.

Of alle chemische wapens ook echt in Syrië zelf vernietigd worden, is niet zeker. Een genoemde optie zou zijn een deel van het arsenaal via de Russische marinebases Tartus in Syrië naar Rusland te verschepen, om de wapens vervolgens in Russische fabrieken te ontmantelen.

De fabrieken, laboratoria en opslagruimten van chemische wapens zijn het makkelijkst onschadelijk te maken - net als nog niet gevulde raket- en bomhulsen. De sloophamer oppakken, eroverheen rijden met een bulldozer, opblazen met explosieven, in beton gieten, alles kan volstaan, zolang de apparatuur maar onklaar gemaakt is. Dat uiteindelijke slopen wordt overigens niet door het buitenlandse OPCW-team gedaan, maar door de Syriërs zelf, onder toezicht.

Het zenuwgas sarin, dat volgens de Verenigde Naties is gebruikt bij de gifgasaanval in Damascus, is na productie maar één week bruikbaar. Als het OPCW team er dus in slaagt de productiefaciliteiten van dit gas te vernietigen, is daarmee het gevaar op meer sarinaanvallen geweken.

En, gaat het lukken?

De Syrische burgeroorlog heeft volgens de VN al meer dan honderdduizend levens gekost, miljoenen zijn op de vlucht geslagen. Niet eerder heeft de OPCW een missie uitgevoerd in een gebied waar een conflict nog in volle hevigheid woedt. De directeur van de OPCW Ahmet Üzümc beschrijft de missie in Syrië dan ook als ‘extreem moeilijk’. Oud-wapeninspecteurs noemen het tegenover Nieuwsuur vrijwel onmogelijk.

De belangrijkste factor voor het tijdig volbrengen van de operatie is de wijze waarop de chemische wapens zijn opgeslagen. Als de inspecteurs voornamelijk gebruiksklare wapens aantreffen zal het vernietigen veel langer duren dan als de vloeistoffen bijvoorbeeld in grote containers zijn opgeslagen.

De Syrische minister van Buitenlandse Zaken zei tegen de BBC dat er op zeker zeven belangrijke plekken die de OPCW zal bezoeken momenteel gevochten wordt. Als de OPCW zijn werk wil doen zal er dus onderhandeld moeten worden over tijdelijke wapenstilstanden.

En dan hebben we het nog niet eens over de fysieke omstandigheden voor de OPCW-medewerkers. Met temperaturen van rond de 35 graden Celcius zullen zij niet alleen volledig body armour moeten dragen, maar daaronder ook nog eens pakken die bescherming bieden tegen chemische stoffen, plus zuurstofflessen op de rug.

De grimmige omstandigheden hebben echter ook één praktisch voordeel opgeleverd: de Syrische overheid heeft de chemische wapens zelf al geconcentreerd op een aantal centrale plekken, om te voorkomen dat rebellen er beslag op kunnen leggen.

Onafhankelijk expert Amy E. Smithson, verbonden aan het James Martin Centrum voor Nonproliferatie Studies in de VS, vertelde op 7 oktober aan de Volkskrant dat er haast is geboden bij het vernietigingsprogramma, omdat militanten van Hezbollah en Al-Qaeda in Syrië azen op de wapens. Ook denkt ze dat president Assad ertoe in staat is wapens het land uit te smokkelen of verborgen te houden voor de VN.