Hoe herken je een systeem dat is vastgelopen? Aan morele leegte

Landbouwcrisis? Huizencrisis? Asielcrisis? Allemaal problemen veroorzaakt door ‘de ander’, als je het aan onze nieuwe politiek leiders vraagt. En voor de oplossingen moeten we ook bij die ander zijn, lees ik in het hoofdlijnenakkoord.

Met halve waarheden beweert de nieuwe coalitie op te komen voor boeren, voor ouderen, voor Ingrid en Henk. Maar grote woorden en korte, snelle bochten van 130 kilometer per uur^* maken de problemen voor bijna alle Nederlanders alleen maar groter.

Want wat als de beloofde vette worst toch heel anders smaakt? Bijvoorbeeld omdat je als inwoner van het dorpje Ter Apel in volle overtuiging op de PVV stemde, waarna de Spreidingswet werd ingetrokken?^*

Wie moet je dan nog vertrouwen?

Wanneer politici het sociale weefsel in een maatschappij proberen te herstellen ten koste van anderen, gebeurt vaak het tegenovergestelde: polarisatie groeit.

Als poolkappen smolten onze zekerheden

De verruwing van onze samenleving lijkt relatief nieuw, maar is lang geleden in gang gezet. Eerst werd in de jaren tachtig de sociale zekerheid teruggedrongen, daarna werd onze samenleving in rap tempo geliberaliseerd: de publieke sector werd overgeleverd aan de vrije markt, ‘privatisering’ en ‘een concurrerende economie’ werden de nieuwe sleutelwoorden. Onder het mom van maximale individuele vrijheid werd het nastreven van eigen gewin de norm.

Inmiddels zie ik steeds meer mensen met wie niks anders aan de hand is dan dat ze geen betaalbaar huis kunnen vinden

Maar de successen die we ermee bereikten, zijn inmiddels onderdeel van het probleem: met een gevaarlijk groeiende welvaartskloof lijken we soms in een economisch gefundeerd Wilde Westen te leven.

Als poolkappen smolten onze zekerheden: gradually, then suddenly. Een betaalbare woning werd een illusie. Daarna kwam de pandemie. Toen een oorlog dichtbij. Een energiecrisis, gevolgd door inflatie. En alles live te volgen via je telefoon.

Die telefoon had ik niet eens nodig: met mijn spreekkamer voor dak- en thuisloze mensen als slagveld van de politieke arena, zag ik de gevolgen zich live voor mijn ogen voltrekken.

Toen ik begon als straatarts in 2017 zag ik bijna alleen maar ongedocumenteerden op mijn spreekuur; twee jaar later werden ze plotseling vergezeld door arbeidsmigranten. Rond 2021 kwamen daar de Nederlanders met ‘onbegrepen gedrag’ bij, en inmiddels zie ik steeds meer ‘economisch’ dakloze mensen: mensen met wie vaak niks anders aan de hand is dan dat ze geen betaalbaar huis kunnen vinden.

Opeens was Nederland niet zo gezellig meer.

Opeens kreeg ik het druk.

Als je alles verliest en niet wordt opgevangen, ga je om je heen slaan

Steeds vaker ving ik zelf de klappen op. Figuurlijk soms, door mijn patiënten mijn eigen geld toe te schuiven, maar geregeld ook letterlijk.

Zoals die keer dat ik in mijn buik werd geschopt door een dakloze patiënt die zich prostitueerde om ergens te kunnen slapen. Toen ze bij mij kwam met buikpijn en vaginaal bloedverlies, was ik bang voor allerlei ziektebeelden: een ontstoken bekken, een miskraam, een buitenbaarmoederlijke zwangerschap, baarmoederhalskanker.

Ik onderzocht haar op mijn behandelbank, maar voor ik het wist, trok ze de eendenbek uit haar vagina en schopte ze me in mijn buik. Na wat sussende woorden, waarbij ik het belang van het onderzoek benadrukte, volgde poging twee – en binnen een minuut schop twee.

Ze sprong van de tafel af en rende de kerk uit.

Toch ben ik haar altijd blijven zien. Als je alles verliest en niet wordt opgevangen, dan ga je om je heen slaan.

Bestuurders verschuilen zich achter beleid waarvoor zij zelf verantwoordelijk zijn

Hoe herken je een systeem dat is vastgelopen? Aan morele leegte, weet ik nu.

Belde ik vijf jaar geleden de gemeente Rotterdam over een dakloos gezin dat mijn spreekuur bezocht, dan werd die familie nog dezelfde dag in een hotel ondergebracht. Nu probeer ik het niet eens meer.

Talloze keren heb ik geprobeerd om dakloze moeders, soms nog borstvoeding gevend, in een daklozenopvang te krijgen (let wel, in een daklozenopvang, dit gaat niet over een huis). Hoeveel bezwaarschriften mijn advocaat ook schreef, het lukte nooit, omdat bestuurders zich inmiddels verschuilen achter beleid waarvoor zij zelf verantwoordelijk zijn: een wooncrisis die blijkbaar – ‘poef’ – uit de lucht is komen vallen. En ze komen ermee weg, want wie dakloosheid wil aanvechten, belandt in een juridisch niemandsland.

Bij een gemeentelijke rechter hoef je niet aan te kloppen: volkshuisvesting valt niet onder de verantwoordelijkheid van een gemeente, maar onder die van de nationale overheid. Zonder hulp van bijvoorbeeld een toegewijde vrijwilliger kunnen moeders, en ook vaders, zomaar op straat belanden – waarna hun kinderen hun ook nog worden afgenomen.

Juist als het slecht met je gaat, word je van een hele hoop kastjes naar een hele hoop muurtjes gestuurd

Maar ook bij de overheid hoef je niet aan te kloppen: in de Grondwet staat niet dat iedereen recht heeft op een huis. Ook zijn grondrechten niet toetsbaar door een rechter – dat mogen alleen de Eerste en Tweede Kamer.^* Die hebben de verplichting om onze rechten, zoals bestaanszekerheid en volksgezondheid, te garanderen.

Als gevolg van decentralisatie en marktwerking heeft de overheid zich inmiddels teruggetrokken uit bijna alle terreinen waarop ze die verplichtingen kan nakomen. Tegelijkertijd tuigde ze een repressief systeem op om nauwlettend in de gaten te houden of burgers zelf wél verantwoordelijkheid nemen. Hoe ontwrichtend die balans is, liet het toeslagenschandaal zien.

Dit is de draaikolk onder al onze problemen: terwijl de beloofde eindeloze economische groei niet resulteerde in sociale rechtvaardigheid – integendeel! – blijkt menselijke waardigheid zelfs rockbottom niet afdwingbaar. Juist als het slecht met je gaat, word je van een hele hoop kastjes naar een hele hoop muurtjes gestuurd.

Dat zorgt voor angst. En wat gebeurt er dan? Niet zoveel.

Dan liggen mensen ’s avonds moe en overprikkeld op bed (of op straat) en pakken ze hun telefoon. Klaar om zich af te sluiten, met hun eigen venster op de wereld, waar ze allerlei gecompliceerde kwesties van een afstand en met een eigen algoritme bekijken, om tot hun eigen conclusies te komen.

Van zondebok naar zondebok

Logisch dat in die afgevlakte versie van een complexe realiteit een leider opstaat die zegt dat alles goed komt – iemand die zich verder niet uitlaat over wat nu ziekte of symptoom is bij stikstofproblemen, bij inflatie, bij migratiedruk, regels, woningnood, oorlogen, slechtbetaald werk, stijgende zeespiegels, regels, vergrijzing, stormen, zorginfarct en nog meer regels. Geert Wilders slaat de problemen van nu plat, waardoor ze duidelijk lijken – en dus oplosbaar.

Kijk bijvoorbeeld naar de door hem in het leven geroepen ‘asielcrisis’: het nieuwe kabinet is van plan ongecontroleerde migranten te weren.^* Als wetgeving dat belet, dan moet die misschien het land uit – of wij uit de EU.

Zo rollen we van zondebok naar zondebok, totdat de kloof tussen ons allemaal zó groot is geworden dat we over elkaars grenzen gaan, omdat onze regering de ondergrens niet bewaakt, maar aanwijst.

Nederland is ook: een land met ongelooflijk veel welwillende mensen

Er is ook een andere kant: hoop. En dan niet de hoop die voorafgaat aan lef en trots.

Een tijdje terug kwam Ron op mijn spreekuur. Hij heeft een heftig verleden, is verslaafd en dakloos. In een paar dagen tijd had hij zo’n nare infectie opgelopen dat bijna zijn gehele onderbeen openlag met een etterende wond. Maar wie ik ook belde om hem op te nemen in het ziekenhuis of in de ggz: iedereen weigerde. Na drie dagen bellen was ik zo radeloos dat ik een oproep plaatste op LinkedIn, met daarin een bankrekeningnummer vermeld. Binnen een kwartier had ik zes keer het bedrag binnen dat ik nodig had voor een hotelkamer en een wondverpleegkundige.

Als je de hele dag op de socials rondhangt, zul je het waarschijnlijk niet geloven, maar we behoren tot de top als het gaat om solidariteit, tolerantie en vertrouwen

Een andere patiënt van mij, een eerstegeneratiemigrant uit mijn gewone huisartsenpraktijk in Rotterdam-Zuid, kwam een week later op mijn spreekuur – met een geveinsde knieklacht – om te vragen hoe het met Ron ging. Ondanks zijn eigen kleine portemonnee had ook hij gedoneerd.

Dit is slechts één voorbeeld – inmiddels heb ik er honderden.

Mijn oproepje op LinkedIn is inmiddels uitgegroeid tot een crowdfundingplatform met betaald personeel. We hebben zoveel donateurs dat we inmiddels niet alleen maar mijn patiënten helpen, maar ook andere mensen in nood. We verlenen subsidies aan andere hulpverlenende organisaties en zijn dit jaar een eigen opvang gestart voor ongedocumenteerde mensen in de Pauluskerk. Omdat we collectief worden gedragen, is mijn stichting wat geld betreft niet afhankelijk van gemeente, overheid of fondsen.

Dat is ook Nederland.

Een land met ongelooflijk veel welwillende mensen, juist op plekken waar je het misschien niet zou verwachten. Een land vol vrijwilligers, met razendsnel groeiende burgerinitiatieven. Als je de hele dag op de socials rondhangt, zul je het waarschijnlijk niet geloven, maar we behoren tot de top als het gaat om solidariteit, tolerantie en vertrouwen.^*

Als waarden ver uiteenliggen, is het lastig om met elkaar in gesprek te blijven – maar ik weet dat het kan. Door mijn patiënten dicht bij me te laten, heb ik inmiddels waardevolle contacten en soms zelfs vriendschappen opgebouwd met mensen van wie ik het op voorhand niet had verwacht: verslaafde mensen, dakloze mensen, mensen veroordeeld voor partnergeweld, staatloze mensen, mensen met een strafblad. Ze hebben mijn ogen geopend.

Wij zijn zelf de bron van de morele leegte, van de verwijdering tussen elkaar. Kijk naar wat ons bindt, zet dat op de voorgrond en help elkaar. Door je blik op iemand te veranderen, verandert de persoon naar wie je kijkt.