Onze bizarre verstandhouding met een onverwachts charismatisch beest (plus film!)

Rara, wat hebben de duurste koffie, het succesvolste parfum en een van de dodelijkste infectieziektes in de geschiedenis met elkaar gemeen? 

Paar hints: een hele industrie trekt koffie uit de bonen die ze uitschijt, zonder haar geen Chanel Nº5 en als Marion Koopmans weer eens uitlegt hoe een coronavirus ontstaat, is zij de openingsanekdote. 

Onbekend, onbemind, de grondstof voor bizarre menselijke vondsten en onverwachts charismatisch: de civetkat, een kat die eigenlijk geen kat is. 

Noem een waanzinnig kruispunt in de geschiedenis van mens en dier, en daar is de civet. Zie hier mijn obsessie van de afgelopen maand, die van verbazing naar verbazing leidde. 

Er zat geen lijn in deze weg – zo ook niet in dit verslag. Maar weet dat we afsluiten met een nieuwe documentaire over één specifieke civetkwestie, inclusief Jane Goodall.

De nachtmerrie-eekhoorn

Eigenlijk is de civetkat niet één dier, maar een familie van zo’n 33 verschillende soorten. En het was één soort in het bijzonder die het koninkrijk der civetten voor mij opende, mijn spark civet zo je wilt: de bintoerong. 

De bintoerong kwam via Instagram. Het was alsof ik halverwege de dertig pas iets als ‘de tijger’ had ontdekt. Een groot, charismatisch, langharig en pikzwart beest met zilvergrijze highlights en een enorm dikke staart klauterde doodgemoedereerd over zijn verzorger in een Amerikaanse dierentuin.  

Wat ís dit?! 

YouTube

‘A very large nightmare squirrel’, grapte de verzorger. ‘Half wolf, half luiaard’, gokte een audioredacteur. ‘Bearcat’, besliste Wiki, of ‘beermarter’ in goed Nederlands. Maar de bintoerong is geen eekhoorn, beer of marter. Het is een mash-up van al die wezens, en toch vooral zijn eigen dier. 

Het is een carnivoor die fruit eet, het enige roofdier met een ‘grijpstaart’ – dat wil zeggen, een staart waar hij met het hele lijf aan kan hangen. Ze hebben poten die 180 graden te draaien zijn en wandelen rustig ondersteboven een boom uit. Ze planten bossen aan door boomzaden uit te poepen die in hun stront beter ontkiemen. Ze worden zo’n twintig jaar oud, komen voor van Bangladesh tot Indonesië, en zetten overal geurvlaggetjes uit die exact naar popcorn ruiken, want zelfde molecuul. 

Ook apart: bij bintoerongs zijn vrouwen zo’n 20 procent groter dan mannen en dus dominanter. In dierentuinen komt het voor dat zij hem totaal onderdrukt. In de natuur leven ze solitair. Een vraag die uitstaat: duldt de wilde vrouw mannetjes in haar territorium? 

Het enige bintoerongstudieprogramma ter wereld, het Franse Arctictis Binturong Conservation, hing onlangs wat gps-trackers aan bintoerongs in de Filipijnen en kijkt hier nu naar.

De vergeten familie

Verder is er weinig over de bintoerong bekend. En dat geldt voor alle civetkatten. Eigenlijk heel vreemd. Want kijken we naar de evolutionaire stamboom der roofdieren, dan valt op dat we vrijwel álle verwante dieren niet alleen kennen, het zijn zelfs vlaggenschipsoorten; ambassadeurs voor het dierenrijk. 

Wolven, beren, panda’s, leeuwen en stokstaartjes (de mangoesten), tussen deze supersterren komt de civetkat er bekaaid vanaf. Waarschijnlijk omdat ze ’s nachts leven – dit maakt ze oninteressant voor de dierentuinbezoeker – en omdat ze in hun landen van herkomst vaak bekendstaan als plaag. Ze vreten oogsten aan en rennen ’s nachts heen en weer over je dak.

Desondanks kent Azië een levendige handel in civetkat – of het nu een bintoerong is, een loewak, muskuskat of gevlekte linsang, niemand maalt om het onderscheid. Want hun wilde leven mag dan een enigma zijn, hun marktwaarde is dat allerminst. 

Over de civet als handelswaar blijkt véél meer te zeggen dan over de civet als civet. Ongebruikelijk misschien om een dier te beschrijven aan de hand van zijn gebruiksmogelijkheden, maar dit is wat we weten. 

Een verhandelde civetkat wacht één van vier voorlanden: huisdier, koffiemolen, geurversterker of ingrediënt in complexe receptuur. En dat is zelfs al eeuwen zo.

Civetkat als huisdier

Hoe belandt een civetkat in huis? ‘Civetkatten worden in Azië gekocht zoals wij snijbloemen kopen’, vertelt Vincent Nijman, bioloog aan de Oxford Brookes University, Universiteitsprofiel van Vincent Nijman. die onderzoek doet naar wildmarkten. ‘Denk aan een bosje fresia’s: koud water, schuin afsnijden. Voeding erbij. Misschien dat je ze twee weken goed houdt. Dan gaan ze dood.’ 

Op dezelfde manier houdt men civetkatten. Je neemt een civet mee, doet je best om die zo lang mogelijk in leven te houden, maar de verwachting is: het is al snel over. En dan koop je weer een nieuw wild dier. Bintoerongs zijn ook alleen als baby leuk. Na anderhalf jaar gaan ze puberen en worden ze onhandelbaar thuis.

De verwachting is: het is al snel over. En dan koop je weer een nieuw wild dier

In grote Indonesische steden als Bandung en Jakarta heb je wel autovrije zondagen waarop mensen uit wandelen gaan met hun civetkat, otter of fretdas, zag Nijman. De dieren zijn grotendeels obees en hebben harnasjes aan. ‘Het zijn wilde beesten, die zijn ook totaal niet blij om elkaar te zien in het centrum van Jakarta, zoals honden zouden zijn. Het is idioterie.’ 

Nijman berekende dat er voor de illegale markten in alleen al Indonesië jaarlijks twee- tot vijfduizend loewaks uit het wild gehaald worden. Je betaalt voor een huisdier-loewak zo’n 30 euro. Deze handel is zo niet eens lucratief: omgerekend verdienen zo’n elf mensen daar een minimumloon aan.

‘Dat kun je zien als iets negatiefs’, zegt Nijman. ‘Maar je kunt het ook omdraaien, want dit wil ook zeggen dat als je deze handel stopt, niemand doodgaat van de honger.’ 

In Maleisië en Singapore zijn geen open wildmarkten meer; daar is alles online. Ook in Thailand is de online handel groot. En hoe meer je naar het noorden gaat, hoe meer civetten verhandeld worden voor vlees. Nijman: ‘China, Laos, Myanmar – daar is een groot deel voor voedsel. De rest is een exotisch huisdier, of gaat naar de koffiehandel.’

Civetkatkoffiemolen

Hoe verzeilde de civetkat dan in de koffiehandel? ‘Dat is een wonderlijk gevolg van jullie VOC-tijd’, zegt Jes Hooper, een bioloog-antropoloog die onderzoek doet naar interacties tussen mens en civetkat aan de universiteit van Exeter. Universiteitsprofiel van Jes Hooper. Hooper maakte een documentaire over de civetkatkoffiepraktijken, waar ze dus zelfs Jane Goodall voor strikte: Civet Coffee: From Rare to Reckless (2024).

Civetkatten zijn namelijk dol op koffiebesjes. Ze stropen koffieplantages af op zoek naar de rijpste bessen. Hun lijf verteert vervolgens het vruchtvlees van de bes, maar níét de koffieboon. Die wordt intact weer uitgepoept.

Het verhaal dat de civetkoffie-industrie graag vertelt, is dat toen de Nederlanders in de zestiende eeuw koffiebonen vanuit Ethiopië naar Indië brachten om te verbouwen, ze de Indische plantagewerkers verboden die bonen zelf te proberen. Maar op een dag zagen de werkers wat boontjes liggen in civetkatpoep en ze dachten: ‘Deze bonen zijn vogelvrij, hier brouwen we iets van.’  

Niet alleen smaakte het resultaat naar koffie, het zou zelfs bétere koffie zijn, door de werking van speciale enzymen in het spijsverteringskanaal van de civetkat – dit geeft een minder bittere, zachtere smaak. 

De westerse variant van dit verhaal is dat de Nederlanders deze betere koffiesmaak erkenden en de plantagewerkers extra geld boden voor civetkoffieproductie.

Balicatpoochino

Hoe dan ook raapten boeren zeker tweehonderd jaar lang simpelweg kattenpoepbonen op van plantagegronden om daar kopi luwak van te maken: zeer dure, exclusieve koffie, bij vrijwel niemand bekend. Prima: de civet hield toegang tot de besjes en de boer verdiende bij. 

Een loewak van 12 euro poept zo een kleine tien kilo koffie per jaar uit, à 200 euro de kilo

Maar begin deze eeuw werd civetkoffie opeens een hype. Jack Nicholson lanceerde het als zijn lievelingsdrankje Kopi luwak scenes in The Bucket List (2007). in The Bucket List (2007), Oprah Winfrey maakte er een item over en media wereldwijd liepen ermee weg. Al snel kochten chique cafés van Parijs tot Tokio het spul aan en werd kopi luwak vaste prik in Indonesische toeristenoorden. BBC, ‘Civet cat coffee’s animal cruelty secrets’.  

Hier was voor wilde civetkatten niet tegenop te poepen.  

Aldus begonnen boeren de beesten in kooien te houden ter grootte van een hondenbench, op een strikt dieet van koffiebonen. Een loewak van 12 euro poept zo een kleine tien kilo koffie per jaar, à 200 euro de kilo.  

Maar dit regime leidt naast stress en depressie, tot zware ondervoeding en cafeïnevergiftiging. En na één, hooguit twee jaar is een civetkat op. Inmiddels zijn er grote koffiefarms op Java, Sumatra en Bali, met een hoog verloop van allerlei soorten civetten, waaronder de bintoerong.

April dit jaar kwam Hoopers documentaire uit over de toestand van deze dieren – onderaan dit stuk te zien. Ze ging undercover als koffiehandelaar en bezocht meerdere kattenkoffiefarms in Vietnam. Zelfs de beschermde bintoerong bleek daar populair als koffiekat, omdat die relatief groot is en dus veel bonen verwerkt in korte tijd.

Civetkat als geurbank

Dan is het nog niet klaar met onze opmerkelijke anale focus op civetkatten. Wederom een anekdote uit die VOC-tijd.

Civetkatten produceren een zeer gewilde geurversterker: civet. De parfumindustrie gebruikt het als fixeermiddel. Het zorgt ervoor dat de bloemgeur in parfum goed op de huid blijft zitten, en geeft het ook wat dierlijks. 

Al eeuwen schrapen we deze pasta-achtige substantie uit de anusklieren van civetkatten. Eerst vooral in Afrika en Azië, schrijft historicus Sarah-Maria Schober, waar civetkatten van origine voorkomen. Maar vanaf de zestiende, zeventiende eeuw kwam ook in Europa een civetproductie op gang. Daartoe werden de dieren in ‘verbazingwekkende hoeveelheden’ naar Europa gebracht, weet Schober.  

Het product was hier dermate populair dat toen Peter Paul Rubens en Jan Brueghel de Oude hun Allegorie van de geur (1617-1618) schilderden, ze een vrouw in een bloemenzee afbeeldden met aan haar voeten een Afrikaanse civetkat. Het werk ‘Allegorie van de geur’ is onderdeel van een vijfluik over de zintuigen en hier te zien.

Ook Nederland deed mee. In de Amsterdamse beursnoteringen is de civethandel terug te vinden van 1624 tot en met 1744. Dezelfde VOC-schepen die slaven en ivoor vervoerden, scheepten honderden civetkatten uit Afrika. Eerst naar Nederland en later naar Curaçao. Schober, ‘Chained: Civet Cats and Slavery’.  

Opmerkelijk genoeg werd Neerlandse civet van superieure kwaliteit geacht. En onze ‘productiekatten’ werden gewoon tussen de mensen gehuisvest. Een Amsterdams grachtenpand had dan een vertrek vol hokken staan, zoals de Reestraat nummer 5 in de 9 Straatjes. Stadsherstel over Reestraat 5. Daar was het aan zogenaamde civettrekkers om de civet ook echt uit de kat te krijgen.

YouTube

Je schijnt civet rechtstreeks uit de klier te kunnen peuren, wat vrij pijnlijk is. Maar er is nóg een aloude methodiek. In 1972 liet een directeur bij Chanel, Jacques Leal, zich ontglippen hoe de afscheiding van een ‘met een zweep bewerkte Abessijnse civetkat’ het hoofdingrediënt was van Chanel Nº5. The New York Times, ‘A Boycott of Chanel No. 5 Urged by Humane Groups’  

Leal beschreef dat proces als volgt: ‘Ze stoppen de kop van de kat in een soort martelkamer, leggen de zweep eroverheen, de kat wordt kwaad en zijn klieren geven prompt civet af.’

Het westerse publiek werd boos en Chanel moest op zoek naar een diervriendelijk alternatief. Dat werd pas tegen 1998 ook echt toegepast: synthetische civeton. 

De civettrekkerspraktijk verdween geheel uit Europa. Al gaat ze tot op de dag van vandaag door in Ethiopië. The Conversation, ‘Civet musk, a precious perfume ingredient, is under threat. Steps to support Ethiopian producers and protect the animals’

Civetkat als soepballetje

Maar verreweg de meeste civetkatten worden simpelweg opgegeten, in met name China. Berucht is de draken-tijger-fenikssoep, een klassieker uit de Kantonese keuken. Bij gebrek aan draken, tijgers en feniksen gaan hier slang, kip en civetkat in. Al wordt civetkat ook wel geheel gefrituurd opgediend. 

Ook maaltijdkat wordt volop verkocht op de wildmarkt. En het is zo’n markt die in 2004 de voedingsbodem was voor het dodelijkste pandemievirus tot nu toe: SARS. 

Ons aller viroloog Marion Koopmans opende haar inaugurele rede met deze anekdote. Veel coronavirussen komen van vleermuizen, maar ze bereiken de mens pas via een tussengastheer. In het geval van SARS-CoV was dit dus de civetkat. NEMO Kennislink, ‘Hoe dieren ziektes verspreiden en waarom dit niet de laatste keer is’

Bij chronisch gebrek aan cijfers geeft het SARS-voorval meteen een beetje een idee van hoeveel civetkatten er op een willekeurig moment op de Chinese markt te koop zijn. Onderzoeker Jes Hooper: ‘De Chinese regering eiste dat alle civetkatten acuut vernietigd zouden worden. In vijf dagen tijd werden tienduizend civetkatten geëlektrocuteerd, doodgeslagen of levend verbrand.’ En dan kent China naast van de wildmarkten, ook nog grote civetkatfarms, speciaal voor de vleeshandel.

Waarom maakte Hooper een film over civetkatkoffie, als er veel meer civetten sneuvelen in de vleesindustrie? 

‘Elke kritiek op China is zeer politiek beladen’, zegt Hooper. Koffie is de veiligste conversation starter. ‘Vooral westerse toeristen houden die kopi-luwakmarkt in stand. Locals drinken dat niet. Mijn film laat mensen hopelijk nadenken over hun impact op dierenwelzijn als toerist.’

Civetkoffie drinken is net zo’n slecht idee als zwemmen met dolfijnen of rijden op een olifant. Hooper wil TripAdvisor zover krijgen dat ze geen kopi-luwakexcursies meer aanbieden. 

Maar loopt het koffiegesprek eenmaal, dan richt Hooper haar pijlen op de civetvleesindustie. ‘Dat is absoluut het volgende project.’ 

YouTube

Met dank aan Éléa Delsaux en Ameline Roger van Arctictis Binturong Conservation (ABConservation).

Op de hoogte blijven van m’n avonturen in niet-mensland? Ik schrijf over die andere 99 procent van de wereld: van pluizige pauwspin tot mens-varkenhybride. In deze mail houd ik je geregeld op de hoogte van vragen die ik heb, stukken die ik schreef of mooie wetenschapsverhalen van anderen. Schrijf je hier in voor mijn wekelijkse mail.