Met deze minicursus voetbaltactiek haal je meer uit het EK

Als moderne voetbaltaal is bedacht om te worden begrepen, is dat niet erg goed gelukt.

Restverdediging, half-spaces, omschakeling, Gegenpressing, tussen de linies spelen, met de punt naar voren of naar achteren spelen, 4-3-3, 4-2-3-1, operationele zones, en natuurlijk de kerstboomopstelling en al haar broertjes en zusjes. Het jargon van voetbaltrainers en voetbalkenners lijkt vooral een linguïstische samenzwering tegen de voetbalfan.

Dus wat betekenen die termen? Wat ziet een trainer als hij naar een wedstrijd kijkt? Wat vindt hij belangrijk en wat niet? En snappen spelers en trainers die begrippen zelf wel?

Voor een antwoord op die vragen keek ik in 2018 met Sjors Ultee (37) – inmiddels aanstaand trainer van TOP Oss en kundig uitlegger van het spel – naar Frankrijk-Duitsland, een van de halve finales van het EK 2016.

Een voetbalwedstrijd analyseren is zwaar werk. Na bijna vier uur hadden we pas de eerste 35 minuten van de wedstrijd bekeken. Toen we eindelijk klaar waren, had ik een paar dingen geleerd. Te weten:

• Zelfs trainers en spelers snappen al die termen niet.
• De terminologie is veel eenvoudiger dan ze doet vermoeden.
• Als je die termen eenmaal begrijpt, wordt het spel interessanter.
• Ook als je ze niet begrijpt, is voetbal nog steeds tof.

1. Noteer de formatie (ook al doet ze er nauwelijks toe)

Je kent de cijfercombinaties wel: 4-3-3, 4-1-4-1, 3-5-2.

Of heel avant-gardistisch: 4-2-2-2.

Om met de basics te beginnen: in de formatie 4-3-3 staan vier verdedigers, drie middenvelders, en drie aanvallers. In een 4-2-3-1 staan vier verdedigers, twee verdedigende middenvelders, drie aanvallende middenvelders, en een aanvaller. Enzovoorts. (Lees hier  waarom keepers boos worden om deze cijfercombinaties.)

Die cijfercombinaties lijken onschuldig, maar in sommige voetbalculturen zijn ze zowat heilig. De Engelsen staan bekend om 4-4-2, de Nederlanders bouwden hun voetbalidentiteit rond 4-3-3. Tijdens Ronald Koemans eerste persconferentie in zijn eerste termijn als bondscoach werd hem op ernstige toon gevraagd of hij weer 4-3-3 zou gaan spelen, als ware het een kwestie van staatsbelang.

Is het ook belangrijk? Het korte antwoord: nauwelijks.

De halve finale Frankrijk-Duitsland van 2016 illustreert dit uitstekend. Bij de aftrap herken je inderdaad bij Duitsland een 4-3-3-formatie, met – jargon-alert – de punt naar achteren.

Maar al snel lijkt de 4-3-3 in niks meer op een 4-3-3. Als Duitsland aanvalt, staan zijn spelers vaak zo opgesteld dat het eerder 3-2-5 of 2-2-6 lijkt te zijn.

Het gevaar van de formaties, zegt Ultee, is dat je aan de cijfers te veel waarde toekent. Dat je, omdat je de cijfercombinatie in je hoofd hebt, hem overal denkt te zien, terwijl de realiteit op het veld anders is.

Het risico is ook dat je iets per definitie als verdedigend of aanvallend inschat. In Nederland geldt 4-3-3 als aanvallend, maar die opstelling kan evengoed heel verdedigend zijn (doordat de drie linies op eigen helft staan). Omgekeerd kan een formatie met vijf verdedigers aanvallend zijn.

Formaties? ‘Niets meer dan telefoonnummers’, zegt coach Pep Guardiola

Formaties? ‘Niets meer dan telefoonnummers’, zegt Pep Guardiola,  de beroemdste coach ter wereld, dan ook neerbuigend.

Zijn die cijfers dan volstrekt nutteloos? Niet helemaal. Als bijvoorbeeld 4-3-3 tegen 4-4-2 speelt, is de vraag wat de vier verdedigers van 4-3-3 doen tegen de twee aanvallers van 4-4-2. Daar kun je dan met extra aandacht op letten. En vandaar dat het nuttig is de formatie in je achterhoofd te houden. Maar de cijfers zijn niet de speelwijze.

‘Het is een houvast’, zegt Ultee. ‘Je moet het als kijker alleen kunnen loslaten als het niet blijkt te kloppen. Het gaat om de uitvoering.’

2. Vergeet de bal (of: speel hem in Pogba’s gat)

In de tweede minuut van Frankrijk-Duitsland krijgt de Duitse centrale verdediger Jérôme Boateng de bal. Franse tegenstanders staan relatief ver weg; Boateng heeft diverse afspeelmogelijkheden. Een mooi voorbeeld van ‘aanvallen’, een van de vier fases (in jargon: teamfuncties) waarin trainers – en ook de KNVB  – het voetbal opdelen.

1. Aanvallen
2. Omschakeling aanvallen naar verdedigen
3. Verdedigen
4. Omschakeling verdedigen naar aanvallen

Wat ploegen met name in het begin van die vier fases doen, zegt vaak wat over hun bedoelingen. Coaches houden dit dan ook obsessief bij. En dit specifieke geval illustreert toevallig nog een ander belangrijk concept: het belang van het spel zonder bal.

Om dit te begrijpen is wat tactisch geneuzel nodig. Op het moment dat Boateng de bal krijgt, laat Bastian Schweinsteiger, een van de drie middenvelders, zich terugzakken in de verdediging.

Doordat Schweinsteiger terugzakt, voorspelt Ultee, ontstaat er op het middenveld een gat. Om dat gat te dichten, zal een andere speler zijn positie overnemen. Dat blijkt te kloppen: Toni Kroos doet dat.

Kroos’ beweging vraagt om een Franse reactie. En inderdaad: de Franse middenvelder Paul Pogba loopt met Kroos mee. En laat zodoende een gat ontstaan. Nu staat Frankrijk voor de keuze: vullen we dat gat?

Het antwoord: non. Niet heel gek: veel ploegen willen hun verdediging intact houden. Maar daardoor ontstaat er wel ruimte tussen middenveld en verdediging (zie de arcering in het beeld; Pogba’s gat). Iets wat de Duitsers lijken te begrijpen.

Want: al terwijl middenvelder Bastian Schweinsteiger richting verdediging zakte, is de Duitse linksback, Jonas Hector, stiekem naar voren geslopen, ter hoogte van waar Pogba stond. En hij heeft hulp. Zijn collega, linksbuiten Julian Draxler, staat iets verderop, en is iets naar het centrum van het veld gekomen.

Kortom: als de bal nu snel in Pogba’s gat wordt gespeeld (ja, dit klinkt raar), heeft Duitsland heel eventjes een man meer: Hector en Draxler staan met zijn tweeën tegenover rechtsback Bacary Sagna. En precies zo doen de Duitsers het. Alleen: Boateng speelt de bal zo hard en hoog naar Draxler, dat die er niet in slaagt controle te krijgen over de bal. De bal gaat dan ook uit.

De fan ziet: slordig balverlies door Duitsland.

De coach ziet: een veelbelovende aanval.

En dat alles door een onopvallende actie vier seconden eerder van middenvelder Schweinsteiger. ‘Dit is waarom ik voetbal zo fascinerend blijf vinden’, zegt Ultee. ‘Dit hele gevaar ontstaat door een speler die niet eens aan de bal komt.’

De les: ‘Mensen kijken altijd naar de bal. Logisch natuurlijk. Maar wat er zónder bal gebeurt, is zo bepalend. Het kijken naar de man zonder bal deed me voetbal beter begrijpen.’

3. Vorm theorieën, verwerp ze, simplificeer ze

Zo’n situatie als hierboven – was dit nu bewuste tactiek? Of ontstond dit gewoon? Dat is de vraag die trainers zich stellen als ze wedstrijden van toekomstige tegenstanders bekijken.

‘Als iets drie à vier keer in een wedstrijd voorkomt, zet ik het op de lijst van bewuste patronen’, zegt Ultee. ‘Aan het einde ga ik in die lijst met patronen strepen. Totdat je overhoudt wat het belangrijkste gedrag is van de tegenstander.’

Ultee: ‘Als iets drie à vier keer in een wedstrijd voorkomt, zet ik het op de lijst van bewuste patronen’

Wegstrepen is een must, zegt Ultee. De neiging is om spelers alles te vertellen. Maar dat is juist gevaarlijk. Mensen – en dus ook voetballers – kunnen maar beperkt informatie opnemen, al willen ze dat vaak niet toegeven.

Ook een must: simplificeren. Trainersjargon klinkt heel belangrijk, maar als niet iedereen weet waar je het over hebt, komt de boodschap niet aan. Beter dus om niet met alle spelers te praten over half-spaces, restverdediging of doordekken.

‘Spelers zeggen al snel: ja, trainer. Terwijl ze er eigenlijk niks van begrepen. Dat durven ze alleen niet te zeggen, want dan denkt de trainer: wat is dat voor onbenul? En dus stappen spelers regelmatig verdwaasd het veld op.’

4. Mandekking versus zonedekking (of: trek niet te snel conclusies)

Soms zie je als toeschouwer een man helemaal vrij staan. Soms is dat zelfs de beste speler van de tegenstander. Ultee doet de ontzetting op de tribunes na. Die man staat helemaal vrij! Hoe kan dat?!

Ook tijdens Duitsland-Frankrijk gebeurt het volop. Mesut Özil en Antoine Griezmann, de creatieve sterspelers van respectievelijk Duitsland en Frankrijk, komen in de halve finale in 2016 regelmatig in balbezit zonder dat een tegenstander direct boven op hen zit. En let maar op: ook op dit EK zullen sterspelers als de Fransman Kylian Mbappé en de Portugees Cristiano Ronaldo niet altijd strak worden gedekt.

Waarom geen ‘mannetje opofferen’ voor Ronaldo of Mbappé, ofwel met mandekking spelen? Ultee geeft twee redenen, die meteen argumenten zijn voor het alternatief: de zonedekking.

1. Als je een speler altijd en overal op het veld volgt, kan de tegenstander dat als wapen gebruiken: je geeft daarmee immers voorspelbaarheid cadeau. Stel, speler X bezet een gevaarlijke plek op het veld. Hij sprint weg, er ontstaat een gat, maar jij volgt hem, want dat doe je altijd. Dan heb je een groot probleem als een van de collega’s van speler X in dat gat duikt.
2. Als je met mandekking speelt, en zeker als meer spelers van een ploeg dat doen, kun je op vreemde plekken op het veld terechtkomen. Als je dan de bal verovert, is ten aanval trekken lastiger. Want waar staan je ploeggenoten? Daarom is zonedekking in topcompetities vrijwel universeel: verdedigend sta je goed, én aanvallend.

De Fransen hebben dit tijdens de halve finale in 2016 goed begrepen. Neem de Duitser Toni Kroos – die geldt als een van de beste passers  ter wereld. (Ook dit EK van 2024 weer te zien, in zijn laatste wedstrijden als profvoetballer.) Hij zakt regelmatig terug naar de verdediging, om in relatieve rust de bal te ontvangen – en te doen wat hij als geen ander kan: passen, het spel verdelen.

Je zou dus zeggen: aanpakken die man. Laat hem vooral niet doen waar hij zo goed in is!

Maar de Fransen laten Kroos begaan. ‘Want’, zegt Ultee, ‘ook de beste passer ter wereld is niet zo heel goed als hij de bal niet kwijt kan.’

En dat is precies wat de Fransen doen – de verdedigers en centrale middenvelders blijven vrijwel de hele wedstrijd vrij gedisciplineerd op hun posities. Zo sluiten ze de afspeelmogelijkheden naar de Duitse aanvallers in het centrum af. En worden de Duitse aanvallen zelden gevaarlijk.

Met andere woorden: als jouw ploeg de beste speler van de tegenstander vrij laat staan, en jij als supporter in paniek bent, kan dat een teken zijn dat alles goed gaat.

5. De omschakeling: wat gebeurt er direct na balverlies/balverovering?

De Franse discipline heeft een bijkomend voordeel. De ploeg staat goed opgesteld voor – jargon-alarm! – de omschakeling.

In het voetbalwereldje is het een cliché: het belangrijkste moment in het voetbal is de omschakeling. First things first: wat is het? Simpel: de omschakeling is het moment dat het ene team de bal verovert en het andere die verliest. Beide teams moeten omschakelen: het ene van aanval naar verdedigen, het andere van verdedigen naar aanvallen.

Waarom is die ‘omschakeling’ zo spannend? Omdat de ploeg die de bal verliest mentaal (en fysiek) nog bezig is met aanvallen – en daardoor niet goed genoeg georganiseerd is om te verdedigen. Een ploeg die snel omschakelt van verdediging naar aanval, kan dit uitbuiten.

(Dit is de reden dat je ploegen vaak kleine overtredinkjes ziet maken na balverlies – ze halen daarmee het gevaar uit de omschakeling. De scheidsrechter legt het spel stil, de verdedigende ploeg kan ‘zijn organisatie weer op orde krijgen’.)

Terwijl we kijken, zet Ultee het beeld vaak stil op het moment dat het balbezit wisselt. Sprinten er spelers direct naar voren? Welke speler krijgt de bal? En wat doet de ploeg die moet gaan verdedigen?

Sommige spelers zijn experts in de omschakeling. Ze doen alsof ze meeverdedigen, maar stellen zich vooral zo goed mogelijk op om meteen naar voren te kunnen als het balbezit wisselt. Erik ten Hag noemt die spelers ‘bedriegers’. Hun snelle omschakeling verrast hun tegenspelers en de toeschouwers.

6. Tussen de linies spelen (en – slik! – in de half-spaces)

Nog meer jargon dan. Ultee houdt niet van die quasi-intellectuele dikdoenerij. Het is de taak van de trainer om zaken simpel uit te leggen. ‘Tussen de linies’ vindt hij nog net kunnen; woorden als half-spaces zijn voor hem taboe.

Niet dat de termen echt ingewikkeld zijn. Een half-space verwijst naar een positie op het veld. Verdeel het veld in de lengterichting in vijf stroken van gelijke breedte. De half-spaces zijn dan stroken 2 en 4.

Voor de horizontale tegenhanger bestaat weer geen goede term. ‘Tussen de linies’ is daarvoor de oplossing – en dat slaat meestal op de ruimte tussen de verdediging(slinie) en het middenveld.

Er is meer over te zeggen, maar het centrale belang ervan is simpel: als een speler in een half-space staat, of tussen de linies, dan is het onduidelijk wie hem moet dekken. Die vaagheid kan tot verwarring leiden, en verwarring kun je uitbuiten.

De Fransman Antoine Griezmann is hier een meester in; onze Memphis Depay en Steven Berghuis zijn dat ook. Zij zijn ‘positioneel’ goed: ze bewegen waar ze de tegenstander aan het twijfelen brengen.

Het wapen tegen zulke spelers? ‘Compact’ staan. Dat betekent dat de linies – aanval, middenveld, verdediging, en dan met name de laatste twee – dicht op elkaar staan. Verticaal en horizontaal. Goede teams staan vaak compact; compacte teams zijn vaak goed.

Het is dan ook moeilijk om de hele wedstrijd lang compact te staan – iets waar ik met Stefan de Vrij ook over sprak.

7. Laat de vijand vol enthousiasme meewerken aan jouw plan

Voetbalcoaches, carrièrecoaches, motivatiecoaches – allemaal zeggen ze het graag: doe waar je goed in bent, benut je sterke punten, play to your strengths.

Voetballers voldoen maar al te graag aan dat motto. Maar ze maken zich er ook kwetsbaar mee. Ultee laat me zien hoe je dit kunt uitbuiten.

Een paar keer ziet hij hoe een van Frankrijks vroegere centrale middenvelders, Blaise Matuidi, fanatiek op een Duitse speler jaagt: meestal blijft hij in zijn positie (of ‘zone’) spelen, net als zijn collega’s. Totdat iemand die zone betreedt – en dan vliegt hij erop af.

En precies dát kun je uitbuiten.

Want als Matuidi erop afgaat, geeft hij immers ruimte in zijn rug weg. Als je dat van tevoren weet, kun je er rekening mee houden. Je lokt Matuidi weg en speelt de bal snel in de ruimte achter hem (waar dan al iemand moet lopen).

Ultee let extra op spelers met sterke ‘vaste’ neigingen en patronen. Een simpele maar effectieve tactiek, omdat de tegenstander dan enthousiast meewerkt aan jouw plan.

Tactiek: het uitsluiten van toeval (tegen beter weten in)

Na 35 minuten Frankrijk-Duitsland zetten we het beeld voor het laatst stil. We zijn bijna vier uur verder, alle gesprekken meegeteld. Een wedstrijd analyseren is – met wat ervaring – niet per se moeilijk, zegt Ultee. Maar als je het goed wilt doen, is het wel hondsvermoeiend.

De 1-0 van Frankrijk, een minuut voor rust, zien we niet analyserend, maar ‘gewoon’ kijkend. Wat we wel zien: die goal komt niet door een doordachte aanval, niet door een snelle omschakeling, niet door een perfecte actie tussen de linies.

Nee, juist de meest ervaren Duitse speler, Bastian Schweinsteiger, besloot om een of andere onverklaarbare reden een corner met zijn hand weg te tikken. Strafschop.

Een bizar toeval waar geen tactische analyse tegen is opgewassen. Wat natuurlijk weer niet betekent dat analyses zinloos zijn. Kwaliteit is het uitsluiten van toeval, had Louis van Gaal op een tegeltje in zijn werkkamer hangen.

Ultee is het daarmee eens.

‘Als trainer werk je eraan om toeval uit te sluiten. Je weet dat dit nooit helemaal lukt. Maar als je dáár aan toegeeft, ben je verloren.’