Europese regelzucht is zo gek nog niet, laat een corrupt Verenigd Koninkrijk zien

Eén foto drukt het contrast tussen de politieke mores in het Verenigd Koninkrijk en de Europese Unie perfect uit.

Ze is genomen in 2017, bij de start van onderhandelingen over het uittreden van het VK uit de EU. Aan de ene kant van een tafel zit Europees hoofdonderhandelaar Michel Barnier tussen twee Brusselse ambtenaren. Alle drie hebben ze een stapel papieren voor zich op tafel liggen. Tegenover hen zit de Britse minister David Davis tussen twee van zijn ambtenaren. Geen van de drie lijkt ook maar één velletje papier bij zich te hebben.

Veel Europeanen zijn kritisch op de bureaucratie en regelzucht van Brussel, maar die karakteristieken zouden een verademing zijn voor wie in het VK woont.

Ze gaan de corruptie tegen die zich aan de top van de Britse staat heeft uitgebreid.

Schnabbelen in Venezuela

Begin februari stapte de voormalige Britse premier Boris Johnson uit een privéjet in Caracas, Venezuela. Hij was er om de Venezolaanse president Nicolás Maduro te ontmoeten, maar dit was geen officieel regeringsbezoek.^* Het VK erkent het presidentschap van Maduro niet, omdat hij dat via schijnverkiezingen verkreeg.^* Volgens het Britse ministerie van Buitenlandse Zaken deed Johnson ‘zijn eigen ding’.

Johnson had de dag na zijn premierschap ook volledig legaal voor Vladimir Poetin kunnen gaan werken

De opdrachtgever van Johnson was een Nederlandse financier: Maarten Petermann uit Landgraaf (Limburg), die een hedgefonds in Londen leidt. Petermann had blijkbaar zakelijk belang bij warmere relaties tussen Venezuela en het VK. Om die belangen te behartigen, had hij Johnson ingehuurd.^*

Met andere woorden: de ex-premier voerde, voor geld, freelance diplomatiek beleid in strijd met het standpunt van zijn eigen land. Voor deze schnabbel had hij bovendien geen toestemming gevraagd van de officiële Britse toezichthouder, ACOBA, die over banen van voormalige politici en hoge ambtenaren gaat. Johnson zat helemaal fout (en dat was niet de eerste keer).

Wat bleek echter: de Britse staat kon hem niet bestraffen. ACOBA kon slechts niet-bindend advies geven over zijn baantje. Het VK heeft namelijk geen bindende regels die voorschrijven wat een ex-politicus of topambtenaar wel en niet mag doen. De Britse overheid draait van oudsher op ongeschreven normen: een dictator ontmoeten voor geld, dat dóé je niet. Er is echter geen geschreven regel die dat verbiedt. Johnson had de dag na zijn premierschap ook volledig legaal voor Vladimir Poetin kunnen gaan werken.

Johnsons premierschap, van 2019 tot 2022, was de piek in een al veel langer durende toename van Britse corruptie. Die corruptie is een van vele redenen waarom de regerende Conservatieven hoogstwaarschijnlijk de verkiezingen zullen verliezen. De centrumlinkse Labour-partij staat in de peilingen 20 procentpunten voor. Volgens meerdere opiniepeilers is het Britse vertrouwen in de politiek tot een nieuw dieptepunt gezakt.^*

Elk politiek systeem moet corruptie bestrijden. Het VK doet dat vooral met ongeschreven normen. Andere systemen, zoals de VS en de EU, vertrouwen meer op regels en wetten. Hoe kan een Labour-regering straks de Britse corruptie terugdringen? Door over te schakelen van normen naar regels.

Hoe ‘Good Chaps’ de dienst uitmaakten

Om te begrijpen hoe het VK zo corrupt heeft kunnen worden, is het nodig om iets te weten van de merkwaardige politieke geschiedenis van het land.

Het traditionele Britse normensysteem wordt ook wel het ‘Good Chaps’-systeem genoemd.^* Het idee is dat de mensen die het VK leiden ‘Good Chaps’ zijn, goede kerels. (De uitdrukking ontstond in een tijd dat weinig vrouwen hoge functies kregen, maar wordt nu meestal op genderneutrale wijze gebruikt.)

De gouden tijd van de Good Chaps liep ongeveer van de jaren veertig tot eind jaren zeventig. De typische Good Chap was een Brit uit de ‘upper class’, die na een privéschool en de universiteit in Oxford of Cambridge in de Eerste of Tweede Wereldoorlog had gevochten. Hij keerde huiswaarts met de overtuiging dat zijn land dienen de hoogste roeping was. Vervolgens werkte hij zijn hele carrière bij een ministerie, in het leger, als politicus, in de National Health Service of bij de BBC. Je hoefde hem geen regels op te leggen, want hij handelde altijd in het landsbelang.

Zo functioneerde de Britse politiek decennialang, en was er van corruptie nauwelijks sprake

De Good Chaps deelden een sociale klasse en onvergetelijke levenservaringen, en konden zich dus beroepen op gemeenschappelijke normen. Dat kan een groot voordeel zijn in een organisatie. Denk aan een maffia, of een clandestiene verzetsgroep in oorlogstijd – groepen die buiten de wet opereren, en dus alleen op normen kunnen stoelen. Daardoor kunnen ze snel handelen, zonder bureaucratie of advocaten of hr-managers met regelboeken. Datzelfde geldt voor een kleine start-up die door vrienden is opgericht, waar iedereen elkaar kent. Ook de Britse Good Chaps opereerden zo.

Natuurlijk waren er ook in de naoorlogse decennia enige Bad Chaps, en Good Chaps die misstappen begingen. Maar omdat de Good Chaps-normen zo sterk waren, konden de meeste overtreders door schaamte worden gecorrigeerd.

Neem de Profumo-affaire van 1963. John Profumo had in de Tweede Wereldoorlog dapper in het Northamptonshire Yeomanry-regiment gediend. In 1961 begon hij, als Conservatieve minister van Oorlog, een affaire met de danseres en callgirl Christine Keeler, niet wetende dat zij ook een seksuele relatie had met de assistent-marineattaché van de Sovjet-Unie in Londen. De kortstondige driehoeksverhouding bracht geen schade toe aan de nationale veiligheid, maar op 22 maart 1963 loog Profumo hierover tegen het parlement. Hij zei: ‘Er was geen enkele ongepastheid in mijn omgang met juffrouw Keeler.’^*

Nadat zijn leugen aan het licht was gekomen, trad hij voorgoed terug uit de politiek. De rest van zijn leven deed hij boete: hij waste af en verzorgde verslaafden in een opvangcentrum in het Londense East End.^* Zijn vriend Jim Thomson, een Anglicaanse bisschop, vertelde: ‘Hij zegt dat hij sinds de gebeurtenis nooit een dag heeft gekend waarop hij zich niet echt heeft geschaamd.’^* Profumo was een Good Chap.

Zo functioneerde de Britse politiek decennialang, en was er van corruptie nauwelijks sprake. Maar de Good Chap-normen zouden langzaamaan vervagen toen Margaret Thatcher in 1979 Downing Street binnentrok.

Hoe de Good Chap-normen vervaagden

Thatcher was de eerste Britse premier die na de oorlogen volwassen werd. Zelf was ze niet corrupt – haar christelijke geloof stond dat niet toe – maar als vrijemarktaanbidster en aanhanger van een kleine staat vond ze het dienen van de publieke zaak, zoals Good Chaps decennialang als vanzelfsprekend hadden gedaan, geen groots ideaal. Haar premierschap betekende, achteraf gezien, een keerpunt in de Britse manier van het in bedwang houden van de corruptie. In dezelfde periode gingen Good Chaps die in een oorlog hadden gevochten met pensioen.

Tegelijkertijd werd Londen vanaf de jaren tachtig rijker.^* De zogenaamde ‘City’ groeide weer uit tot een internationaal financieel centrum. Politici en ambtenaren in Westminster keken jaloers naar de bankiers die een paar kilometer oostwaarts miljoenen verdienden. Zij wilden meeprofiteren. En dat kon, in ruil voor hulp die de politici en ambtenaren aan de Londense privésector konden leveren. De relatie tussen de politicus Johnson en de financier Petermann stond dus in een lange Londense traditie.

Londen werd vanaf de jaren negentig bovendien internationaler. Veel rijke mensen uit ex-Sovjetlanden of de Golfregio betaalden veel geld voor huizen in Mayfair of Kensington. Ook kochten ze ‘gouden visa’, waarmee ze versneld het Britse staatsburgerschap verkregen. Daarna mochten ze geld aan Britse politieke partijen doneren. Tussen 2001 en 2019 verdrie- à -viervoudigde het aantal donaties aan de Conservatieven.^* In 2019 bereikten de totale politieke donaties voor het eerst 100 miljoen pond in een jaar.

Het bleek een fatale cocktail: veel geld, weinig regels, en de dood van de Good Chaps-generatie.

Hoe Bad Chaps de dienst uit gingen maken

Wat zijn de consequenties van die fatale cocktail?

Het is in het VK bijna vanzelfsprekend geworden dat ex-politici en ex-ambtenaren  na hun aftreden hun overheidsconnecties verzilveren. Johnson is de meest schaamteloze Bad Chap, maar ook David Cameron grossierde na zijn premierschap in dubieuze affaires. Hij probeerde de Chinese staat tot zijn zakenpartner te maken.^*

Dat deed hij onder andere door een Brits-Chinees fonds op te zetten dat één miljard dollar op zou halen om in beide landen te investeren, en het Chinese staatsinvesteringsfonds China Investment Corporation ervan te overtuigen daar honderden miljoenen dollars in te injecteren. Ook spoorde hij investeerders aan geld te steken in een project dat deel uitmaakt van het Belt and Road-initiatief van de Chinese staat. Vervolgens benoemde premier Rishi Sunak hem tot minister van Buitenlandse Zaken, ongetwijfeld tot vreugde van Beijing.

Ex-premier Tony Blair consulteert intussen al jaren voor autocratische regeringen als Saoedi-Arabië^* en Kazachstan.^* Talloze Britse ambtenaren werken bij bedrijven waar ze eerder binnen de overheid mee onderhandelden. Dat is vooral een probleem in het ministerie van Defensie: veel ambtenaren daar stappen over naar het bedrijf BAE Systems, dat voor  miljarden ponden aan wapens aan datzelfde ministerie verkoopt.^*

De toenemende corruptie neemt ook andere vormen aan. Politieke partijen hebben geld nodig, dus iemand die zo’n miljoen pond aan de Conservatieven doneert, maakt een grote kans om benoemd te worden tot de House of Lords (het Britse equivalent van de Eerste Kamer). Met andere woorden: je kunt nu een parlementszetel kopen. De Lords zijn met bijna achthonderd leden (er zit geen maximum aan het aantal leden) uitgegroeid tot het grootste wetgevende lichaam buiten China.

Of neem het ‘covid-VIP-laan’-schandaal van 2020: Britse ministeries die dringend maskers en andere beschermende medische uitrusting nodig hadden, kochten die veelal van bedrijven die geleid werden door Conservatieve donoren. Sommige van die bedrijven waren slechts dagen eerder opgericht en hadden geen ervaring met medische uitrusting. Ze leverden letterlijk bergen onbruikbare spullen. Bad Chaps als de Conservatieve donor Michelle Mone haalden daarmee binnen enkele weken vele miljoenen uit de staatskas.^*

Dat krijg je in een bijna regelloos systeem dat rust op uitstervende normen.

Wat Britten kunnen leren van de VS en EU

Hoe kan het anders? Het VK kan leren van de VS en de EU – die nooit hebben vertrouwd op een ‘Good Chaps’-systeem van ongeschreven normen.

Dat komt waarschijnlijk doordat de overheden van de VS en de EU veel diverser zijn dan de Britse staat was in het Good Chaps-tijdperk. De New Yorkse vastgoedondernemer Donald Trump heeft weinig gemeen met Ketanji Brown Jackson, die als dochter van zwarte leraren in Miami opgroeide^* en nu rechter van het Hooggerechtshof is. Brussel is nog diverser. Het uitgangspunt daar is nooit geweest dat ambtenaren uit, zeg, Nederland, Griekenland en Letland dezelfde normen delen.

Meer dan ooit tevoren zal de Britse politieke elite in een regelkooi worden opgesloten

Daarom bestrijden de Amerikaanse en Europese systemen corruptie vooral met geschreven regels en wetten. De VS afficheren zich als een ‘nation of laws’ en zijn een natie van advocaten: ze hebben er per hoofd van de bevolking meer dan elk ander land in de OESO op Italië na, en er worden meer rechtszaken per hoofd van de bevolking gevoerd dan in Canada en het VK bij elkaar.^*

Trump probeerde zich net als Johnson via zijn politieke macht te verrijken. Het verschil is dat Trump wel tegen wetten aanliep. Hij is aangeklaagd in allerlei rechtszaken, en werd in mei door een hof in New York veroordeeld omdat het zwijggeld dat hij voor de verkiezingen van 2016 aan de pornoactrice Stormy Daniels liet betalen als ‘verkiezingsfraude’ werd aangemerkt.^* In Londen was hij daar vermoedelijk mee weggekomen.

Brussel is een regeltjesbolwerk. Al in 1961 begon de toenmalige Europese Economische Gemeenschap met het opschrijven van uitgebreide gedragsregels voor haar ambtenaren.^* Deze mochten bijvoorbeeld geen enkel geschenk, betaling of onderscheiding accepteren van een nationale regering voor hun werk bij de EEG. Hun hedendaagse navolgers zijn onderhevig aan het eindeloze ‘Statuut van de ambtenaren van de Europese Unie’.

Voor leden van het Europees Parlement golden tot voor kort minder regels. De gedachte was dat het ondemocratisch zou zijn om gekozen politici strak door regelgevers te beteugelen. Mede daarom vinden de meeste Brusselse corruptieschandalen in het Parlement plaats. De spectaculairste van de laatste jaren was Qatargate: Qatar en andere landen zouden politici, lobbyisten, ambtenaren en hun familieleden hebben omgekocht om invloed te winnen in het Parlement.^*

Wat deed het Parlement in reactie daarop? De regels voor Parlementsleden aanscherpen. Het Europees Openbaar Ministerie ging in 2021 van start met ‘het onderzoeken, vervolgen en voor het gerecht brengen’ van misdrijven als fraude en corruptie.^* In Brussel komen er alleen maar meer regels bij.

Britannia waives the rules

Hoe zal ’t het Verenigd Koninkrijk vergaan na de parlementsverkiezingen?

Vermoedelijk zal het land de Brusselse kant op schuiven. De komende Labour-regering heeft beloofd de corruptie streng te zullen bestrijden.^* Nu de Good Chaps-normen zijn vervaagd, zal Labour vermoedelijk striktere regels schrijven over lobbyen door ex-politici, het benoemen van Lords en het beteugelen van politieke donaties.

Meer dan ooit tevoren zal de Britse politieke elite in een regelkooi worden opgesloten. Dat zal natuurlijk ook veel nadelen met zich meebrengen. Meer regels betekent meer bureaucratie. Meer formulieren die ingevuld moeten worden, meer ambtenaren die op naleving toezien. De bureaucratie zal elke regeringsactie vertragen. Op de korte termijn leiden meer regels bovendien tot meer ontmaskeringen van Bad Chaps, dus meer schandalen, en meer schade aan het Britse vertrouwen in de politiek.

Maar met de jaren zullen de nieuwe regels wortelschieten, en gezien gaan worden als vanzelfsprekende normen. Na verloop van tijd zullen ambtenaren niet meer verwachten dat ze naar een aan de regering leverend wapenbedrijf kunnen overspringen. Toekomstige ministers zullen niet verwachten dat ze overheidscontracten aan politieke donoren kunnen schenken. Premiers zullen niet verwachten dat ze corrupte ministers kunnen redden. Ex-premiers zullen het niet meer in hun hoofd halen om namens een hedgefondsmanager naar Venezuela te vliegen.

Regels die eerst als dagelijkse obstakels werden gezien, zullen gaandeweg onzichtbaar worden. Er zullen nieuwe politieke normen ontstaan.

Zo kan het Verenigd Koninkrijk weer een land van Good Chaps worden.