De mens neemt de ruimte over – maar op aarde groeit het verzet

Sinds de opkomst van commerciële satellietbedrijven raakt de ruimte rond onze planeet in hoog tempo vol. Als je kijkt naar het huidige aantal verzoeken tot lancering die bij de Amerikaanse Federal Communications Commission (FCC) zijn ingediend, zullen er dit decennium 58.000 satellieten bij komen in de lage baan rond de aarde.^*

Dit heeft grote consequenties. Astronomen hebben nu al last van verstoorde waarnemingen. De Verenigde Naties waarschuwen voor scheve machtsverhoudingen omdat een handvol bedrijven daarboven de dienst uitmaakt.^* Ruimtevaartexperts maken zich zorgen over toenemend ruimtepuin.

In dit licht gebeurde er begin augustus iets opvallends. De Amerikaanse Public Interest Research Group (PIRG) deed een oproep om alle satellietlanceringen voor internettoegang via de ruimte tot nader order stop te zetten. Eerst, aldus hun persbericht, moeten de risico’s maar eens goed in kaart worden gebracht.

Een organisatie die zich normaal inzet voor maatschappelijke belangen, bemoeit zich nu met iets wat tot nu toe vooral als technologisch probleem werd gezien. ‘Voor je springt moet je kijken waar je landt’, zegt campagneleider Lucas Gutterman via een Zoomverbinding vanuit zijn kantoor in New York.

Nieuwe risico's voor de ozonlaag

Dat de ruimtevaartindustrie zo ver vooruitloopt op regulering, is misschien inherent aan de plek. De ruimte bestaat in de publieke verbeelding nog altijd vooral als een verre horizon. Een gebied waarop we toekomstdromen projecteren. Een canvas voor vooruitgangsfantasieën.

Maar als we in de nabije ruimte nog iets van ruimte willen behouden, is het tijd om de scifi-bril af te zetten en de banen rond de aarde te zien voor wat ze aan het worden zijn. Een industriële zone, met alle gevolgen van dien.

Een botsing, of erger, een cluster van botsingen, kan gigantische gevolgen hebben op aarde. Denk aan falende gps, financiële chaos omdat je niet meer kunt pinnen, een schil van afval rond de aarde die het onmogelijk maakt nog iets te lanceren of een botsing die internationaal conflict veroorzaakt. Er wordt hard gewerkt aan regulering en het verminderen van ruimtepuin, maar het aantal nieuwe lanceringen gaat nog veel harder.

De atmosferische vervuiling werd verwaarloosbaar geacht. Dat is niet meer vol te houden

En dan is er nog dit: een belangrijke oplossing voor ruimteafval lijkt een nieuw probleem te veroorzaken. Om het puin te verminderen moeten oude satellieten na vijf jaar worden verwijderd,^* waarbij ze verbranden in de atmosfeer. Opgeruimd staat netjes, is het idee. Maar over de effecten van die verbranding is nauwelijks nagedacht en de eerste onderzoeken ernaar zijn verontrustend.^* Het zou het volgende gat in de ozonlaag kunnen worden. Ondertussen zijn er het afgelopen jaar alweer tienduizenden licenties voor lanceringen uitgegeven.

Idioot, vindt Gutterman. ‘Het is in ieders belang dat we niet voor de zoveelste keer een toekomstig probleem veroorzaken omwille van snelle winst. En voordat we verdergaan met het volgooien van die banen, moeten we ons überhaupt beter afvragen wat we nou eigenlijk willen van die nabije ruimte. Het belangrijkste ruimteverdrag stelt dat die gebruikt moet worden ten behoeve van de gehele mensheid. Dat is niet wat er nu gaande is.’

De ruimte rond de aarde wordt door PIRG nu eens niet gepresenteerd als verte om in te verdwijnen of aan te verdienen, maar als een gebied dat nauw verweven is met het aardse ecosysteem en de maatschappelijke problemen hier beneden weerspiegelt.

De organisatie benadrukt hierbij vooral de kwestie van de atmosferische vervuiling van satellietverbranding. Gutterman maakt zich zorgen: ‘Eerste onderzoeken wijzen erop dat de uitstoot de temperatuur in de atmosfeer kan veranderen en de ozonlaag kan aantasten.^* Met alle problemen die we nu al hebben is het natuurlijk krankzinnig om dat risico te lopen.’

Hoe kan het dat er over dit onderwerp nog maar zo weinig informatie is?

Dat komt door achterhaalde regelgeving, zegt Gutterman. ‘De Federal Communications Commission die de licenties uitgeeft, heeft de opdracht milieu-impact van lanceringen mee te wegen, maar ze kijkt van oudsher alleen naar de impact op lokale flora en fauna als de raket de lucht in gaat. Toen dit werd ingesteld was het aantal lanceringen klein en waren satellieten niet verplicht terug te keren. De atmosferische vervuiling werd verwaarloosbaar geacht. Dat is niet meer vol te houden.’

Eerst denken, dan doen

Sinds ik me in dit onderwerp verdiep, valt me op hoe elke kritiek op de hoeveelheid satellieten wordt verzacht met de opmerking dat ze natuurlijk vooral nuttig en nodig zijn voor alle aardbewoners. Ga naar de website van een willekeurige satellietondernemer en je ziet die opvatting bevestigd.

Zonder satellieten geen weerbericht, geen gps, pinautomaten of aardobservatie. Wat gecommuniceerd wordt is dat we er allemaal wat aan hebben. ‘We [...] open access to space to improve life on earth’, aldus het ruimtevaartbedrijf Rocket Lab.

Wat er niet op de websites staat, is dat al die zeer nuttige zaken voortkomen uit slechts een klein deel van de totale vloot. Het overgrote (en snelst groeiende) deel bestaat uit commerciële telecomsatellieten, waarvan dan weer het grootste deel in handen is van Elon Musks SpaceX.^* Naar eigen zeggen brengt dat bedrijf met zijn Starlink-netwerk een wereldwijde oplossing voor de onbereikbaarheid van afgelegen gebieden.

PIRG vindt het loze praat.

Die onbereikbaarheid, zegt Gutterman, is een politiek probleem. ‘We weten dat 95 procent van de mensen toegang zou kunnen hebben tot internet via breedbandverbindingen.^* Het probleem zit hem niet in de verbinding, maar in het feit dat mensen het niet kunnen betalen, of dat de technische kennis niet aanwezig is om hen goed aan te sluiten. En dat probleem wordt niet aangepakt met een Starlink-verbinding die 120 dollar per maand kost.^* Het is een technologisch lapmiddel voor diepere problematiek: armoede, gebrek aan opleiding, verwaarlozing van verafgelegen gebieden.’

Natuurlijk hebben we bepaalde satellieten nodig. Maar nu is het een bedrijfsmodel geworden om zo veel mogelijk de ruimte in te schieten

Gutterman weet dat het veel gevraagd is, PIRG’s oproep om lanceringen van telecomsatellieten tijdelijk stop te zetten. Wat hij vooral hoopt te bereiken is meer publieke verontwaardiging. ‘We bewandelen verschillende wegen. We hebben een brief opgesteld die al door verschillende universiteiten is ondertekend. We hebben een rapport naar buiten gebracht dat door de media is opgepikt en we gaan een politieke lobby voeren.’

Eerdere campagnes hadden landelijk succes. Zo zorgde PIRG er met een grote campagne voor dat Google de levensduur verlengde voor Chromebooks die in de Verenigde Staten op scholen worden gebruikt.^* Hierdoor gingen de laptops jaren langer mee.

Gutterman: ‘Natuurlijk hebben we bepaalde satellieten nodig. Maar nu is het een bedrijfsmodel geworden om zo veel mogelijk de ruimte in te schieten. Wat wij vragen is eigenlijk niet meer dan normaal. Nadenken voordat we handelen.’

In haar oproep citeert PIRG de mythische figuur Hermes Trismegistus: zo boven, zo beneden.^* Wie de ruimte beziet als anders en vreemd, zal zich niet snel verhouden tot wat er daar gebeurt. Voor een verte draag je geen verantwoordelijkheid.

Het mooie aan deze oproep is dat PIRG de ruimte beschouwt als onderdeel van de aarde. Daardoor maakt ze de weg vrij voor een nieuw en noodzakelijk soort betrokkenheid.