Hoe makkelijk laat jij je overtuigen van een alternatieve waarheid?

Zou iemand jou ervan kunnen overtuigen dat je seksueel misbruikt bent door je eigen moeder?

Een paar jaar geleden was Engeland in de ban van het verhaal van een aantal jonge vrouwen – allemaal begin twintig, stuk voor stuk getalenteerd, rijk, en met een gelukkige jeugd achter zich – die ineens alle banden verbraken met hun vrienden en familie en voor jaren spoorloos verdwenen. De gemene deler: ze waren allemaal in zee gegaan met ‘therapeut’ Anne Craig.^*

Craig zei te weten dat ze niet zomaar een eetstoornis hadden, of worstelden met hun seksuele geaardheid, zoals ze zelf dachten, maar dat er onder dat alles een diep en verdrongen trauma schuilging dat ze met haar hulp boven tafel zouden krijgen.

En dus begonnen de vrouwen met haar te werken. Uren per dag, elke dag, waarbij Craig zei dat ze de ‘ware’ antwoorden op elke vraag boven hun hoofd kon zien zweven, ook al wisten ze daar zelf niks van. Craig had toegang tot de geesteswereld en de waarheid van ‘het hart’, superieur aan ‘het hoofd’.

Uiteindelijk konden de vrouwen geen enkele beslissing meer nemen zonder haar hulp. Ze stelden ook geen vragen meer bij Craigs overtuiging: dat deze vrouwen stuk voor stuk als kind waren misbruikt door hun eigen ouders, afkomstig uit de hogere kringen van de Britse bourgeoisie, en dat die deel waren van een internationaal pedofilienetwerk. Craig was zo overtuigend dat haar ‘cliënten’ zich dat misbruik zelfs gingen herinneren, al was er nooit enige aanleiding geweest om erin te geloven.

Als mensen maar geïsoleerd genoeg zijn, zullen ze tot alles bereid zijn om het laatste contact dat ze hebben te behouden

De vrouwen in kwestie verbraken al het contact met hun naasten; een enkeling liet zich zelfs onterven. Maar de ouders lieten het er niet bij zitten: ze stapten naar de politie en de rechter in een poging hun dochters ‘terug te krijgen’. Hoewel de politie zich ook zorgen maakt, blijkt er geen enkele bepaling in de Britse wet te zijn die het gerotzooi met de gedachtewereld van mensen door een ongekwalificeerde ‘therapeut’ strafbaar stelt.

Journalistiek platform Tortoise Media heeft van dit verhaal een sappige en zorgvuldige podcast gemaakt: Dangerous Memories. Het is fascinerend materiaal, vooral omdat je aanvankelijk denkt: zoiets zou mij nooit gebeuren. Maar deze podcast laat gaandeweg zien: dat weet je niet.

Als je ooit in een ruzie (met een geliefde bijvoorbeeld) hebt geprobeerd om jouw kijk op de zaak over te brengen, en daar niet in slaagde, en vervolgens ging twijfelen – zie ik het dan verkeerd? – en pas na een tijd alleen of een gesprek met een vriend of vriendin je vertrouwen in je eigen perspectief hervond, dan snap je hoe kwetsbaarheid en genegenheid samen kunnen leiden tot een enorme kneedbaarheid. En aan die kwetsbaarheid ontkomt niemand.

Aan een ander mens verbonden zijn is noodzaak: evolutionair gezien is zo’n verbond altijd cruciaal geweest om te overleven. Zozeer dat het behouden van sociale banden (of bijvoorbeeld een liefdesrelatie) nog altijd kan voelen als iets op leven en dood.

Als mensen maar geïsoleerd genoeg zijn, zullen ze tot alles bereid zijn om het laatste contact dat ze hebben te behouden. Ook als dat toevallig de relatie is met een cultleider.

Geïsoleerd tussen alternatieve feiten

Gender speelt een interessante rol in Dangerous Memories. Het is atypisch dat een cultus of een sekte een vrouwelijke leider heeft, en de verslaggever en maker van de podcast Grace Hughes-Hallett blijft zich maar afvragen wat Craig bezielde. Deze cultus draaide niet om seks, en ook niet om geld (sessies waren relatief goedkoop en vaak zelfs gratis). Draaide het dan om macht? Die verklaring is blijkbaar moeilijk te accepteren: Hughes-Hallett blijft zoeken naar de echte reden dat een vrouw zoiets zou doen, en als luisteraar deed ik hetzelfde. Had Craig zelf misschien een écht seksueel trauma, dat ze op deze manier erkend wilde krijgen?

Maar wat de podcast vooral fascinerend en onheilspellend maakt, is dat dit verhaal op veel manieren voelt als een miniatuur van ‘de huidige maatschappelijke situatie’. Tijdens het luisteren herkende ik steeds tendensen die me, zeker sinds de pandemie, breder opvallen: zoals de absolute autoriteit die door steeds meer mensen lijkt te worden toegekend aan onverifieerbare bronnen (het onderbewuste, het hart, de geesteswereld, of gewoon: ‘mijn waarheid’.)

Of neem het element van klassennijd: de ‘therapeut’ Anne Craig koos telkens meisjes uit de hoogste klassen, waar ze een grote woede voor had. Die woede wortelde in een reële, structurele maatschappelijke ongelijkheid, maar kreeg een fantastische uitwerking, namelijk: een complottheorie over ‘de elite’ die een internationaal pedofilienetwerk in stand zou houden – een theorie die ook verspreid wordt door bijvoorbeeld QAnon, gretig wordt uitgebuit door Donald Trump, en diepe sporen trekt in de Amerikaanse samenleving.

Dangerous Memories laat goed zien hoe deze vrouwen zich vrij gemakkelijk laten isoleren en opsluiten in een cocon van ‘alternatieve feiten’. Als mensen eenmaal kwetsbaar zijn, kun je ze de meest ongelooflijke dingen laten geloven.

De podcast beschrijft dit mechanisme in de jaren 2010 – de hoogtijdagen van sociale media – maar de angstaanjagende kneedbaarheid van de ‘eigen waarheid’ is er intussen alleen maar groter op geworden. En nog steeds staat de staat vrij machteloos tegenover mentale manipulatie en desinformatie – ook als die sociale verbanden uit elkaar rukt.