Geen feiten maar onderbuikgevoelens: de domheid regeert. Zo kunnen we het stoppen

In Nederland, waar we zo trots zijn op onze eerlijkheid en zeggen waar het op staat, ligt het benoemen van domheid uiterst gevoelig. Toch staat het begrip centraal in mijn nieuwe boek, De domheid regeert.

Wanneer ik het over domheid heb, doel ik niet op een lage intelligentie – ik richt mijn pijlen op een houding, een sociale conditionering, een cultuur. Ik heb het over domheid als politieke strategie. De strategie van een radicaal-rechtse en antirechtsstatelijke politieke stroming die gespeelde domheid als kernelement heeft.

Een voorbeeld? De radicaal-rechtse pyromaan Raisa Blommestijn, specialist in opzettelijke en uitlokkende domheid, tweette^* in januari 2024:

Op basis van zowel statistieken als rationele argumenten is elk element van deze tweet onwaar.^* Raisa Blommestijn weet dat, want als gepromoveerde rechtswetenschapper^* ziet zij heus het verschil tussen correlatie en causaliteit.

Deze tweet is expres zo geformuleerd om maximaal engagement te krijgen. En inderdaad: supporters applaudisseren, de rest reageert woedend. Dus nu zal het algoritme nóg meer geneigd zijn de domheid van Blommestijn bovenaan ieders tijdlijn te laten verschijnen.

Een politiek voorbeeld dan: tijdens het beruchte SBS-debat voor de Tweede Kamerverkiezingen van november 2023 mochten ‘gewone’ Nederlanders een vraag stellen aan de lijsttrekkers. Een vrouw uit Zaandam richtte zich tot GroenLinks-PvdA-lijsttrekker Frans Timmermans en zei vinnig: ‘Meneer Timmermans, ik ben chronisch ziek. Het hele jaar door. Ik betaal 385 euro [eigen risico, red.], elk jaar weer. Ik kan het niet betalen met alleen een uitkering.’

Timmermans probeerde een genuanceerd antwoord te geven. Geert Wilders rook zijn kans en reageerde met een jij-bak: Timmermans mocht niet meepraten, want hij kreeg wachtgeld. ‘U bent het contact met de werkelijkheid totaal verloren’, zei hij.

Opzettelijke domheid, bedoeld om af te leiden: dat Timmermans (net als alle politici die tussen twee banen in zitten) wachtgeld krijgt, heeft natuurlijk niets te maken met het eigen risico. Wilders saboteerde het debat met een drogreden, maar kreeg het applaus en won de verkiezingen.

Het eindigt in kwaadaardigheid

Domheid, zoals ik het hier bedoel, heeft meerdere verschijningsvormen, maar gaat altijd over zaken waarop mensen zelf invloed hebben. Ik zie domheid als een glijdende schaal, die begint met tamelijk onschuldige blufferigheid, dan langzaam overgaat in nalatige of opzettelijke domheid, om te eindigen in kwaadaardigheid.

Het gaat hier dus uitdrukkelijk niet over onveranderlijke eigenschappen waar mensen nu eenmaal niks aan kunnen doen.

Het gaat over een cultuur waarin onwetendheid en primitieve reacties worden gevierd als ‘volks’, en kennis en doordachtheid worden verworpen als ‘elitair’. Een cultuur waarin mensen worden aangemoedigd om op basis van onderbuikgevoelens hun politieke ideeën te vormen. Een cultuur waarin de nieuwe regering een asielcrisis uitroept ‘omdat de mensen dat zo voelen’.^*

Het gaat over mensen met politieke en (sociale)mediamacht die zich van de domme houden, domheid veinzen of zich opzettelijk onwetend houden – júíst terwijl ze helemaal niet onintelligent zijn.

Die domheid kan zich manifesteren in het debiliseren van het publieke debat

Die domheid kan zich bijvoorbeeld manifesteren in het opzettelijk verspreiden van onzin, het etaleren van domheid om ‘gewoon normaal’ over te komen en het debiliseren van het publieke debat met persoonlijke aanvallen en andere rookgordijnen.

Geen onbelangrijk detail: het is momenteel vrijwel uitsluitend rechts, zowel radicaal- als in toenemende mate centrumrechts, dat zich bedient van dit soort domheid. Vandaar dat ik het heb over ‘domrechts’: een rechtse politieke stroming met geveinsde onwetendheid als rode draad. Dat klinkt misschien niet aardig, maar waren het niet de Nederlanders die altijd zeggen dat je dingen moet benoemen zoals ze zijn?

Fatsoen moet je je kunnen permitteren

Hoe onfatsoenlijk veel progressieve Nederlanders het ook vinden om radicaal-rechts van domheid te betichten, fatsoen moet je je kunnen permitteren. En dat kunnen de westerse democratieën niet langer, overspoeld als ze worden door het voortdurende gebeuk van leugens, halve leugens en onwaarheden – van de totale uitholling van ons vertrouwen in feiten, deskundigheid en wetenschappelijk onderbouwde kennis.

Wereldwijd veranderen democratieën in autocratieën^* en ook Nederland is niet immuun. Na verkiezingen, zeker na de laatste voor de Tweede Kamer, horen we altijd dat we de kiezer serieus moeten nemen. Dat vind ik ook. Maar dat doe je dus niet door ze onbekwaam te verklaren en voor ze in te vullen waarom ze eigenlijk radicaal-rechts stemmen.

Dat doe je door ze bewust te maken van de domheid waardoor zij zich laten misleiden. Denk aan het directe verband dat radicaal-rechts legt tussen asielzoekers en het woningtekort.^* Of aan de klimaatscepsis waarmee deze politieke beweging is doordrenkt.^* Of aan de voortdurende persoonlijke aanvallen van tegenstanders, die af moeten leiden van de inhoud.

Door niet langer te doen alsof dit ‘gewone politiek’ is, maar door de opzettelijkheid en kwade trouw van deze politieke strategie te benoemen, hoop ik dat we opzettelijke domheid gaan zien voor wat ze is: de opmaat tot autocratie, onderdrukking en geweld.

Dit is geen normale politiek

Mensen die willens en wetens domheid bezigen en verspreiden en steeds openlijker dromen over het einde van de liberale democratie en rechtsstaat, mag je niet behandelen als een ‘normale’ politicus of opiniemaker. Hun bijdrage aan het debat is niet gelijk aan de bijdrage van experts of anderen die wel te goeder trouw zijn – want ja, er is wel degelijk een hiërarchie in meningenland.

Freedom of speech betekent niet freedom of reach.^* Voor burgers die worden misleid door domheid moeten we zacht zijn, maar laten we hun aantal niet overschatten. De meesten zijn opzettelijk of nalatig dom; zij kunnen er wél wat aan doen. Hun domheid is een keuze en door domrechts aangemoedigd. Laat hen niet wegkomen met misplaatst slachtofferschap en spreek hen consequent aan op het omarmen en verspreiden van leugens, misleiding en opruiing.

Wees alert op opzettelijk verwarrende termen als ‘andersdenkend’

En wees ondertussen beducht op de strategieën om radicaal-rechtse en antirechtsstatelijke ideeën te normaliseren en in het redelijke te trekken – bijvoorbeeld een noodwet om een gevoelde asielcrisis tegen te gaan. Wees alert op opzettelijk verwarrende termen als ‘andersdenkend’, waarmee domrechts zichzelf steeds vaker omschrijft, als gevolg van het normaliseren van ‘alternatieve waarheden’.

Allemaal verraderlijke taalspelletjes. Domrechts denkt niet ‘anders’; het wil dat zijn volgelingen níét denken.

Een pleidooi voor polarisatie

Een bepaalde vorm van polarisatie is – in weerwil van wat zogenaamd redelijke burgers regelmatig verzuchten – cruciaal bij de bestrijding van domheid. Merkwaardig genoeg is polarisatie als zodanig geproblematiseerd, maar het is volgens mij helemaal niet erg als tegenstellingen tussen mensen scherper worden of groeien – zolang iedereen het debat maar volgens dezelfde regels voert.

Er zal een retorische strijd gevoerd moeten worden. In het publieke debat is het belangrijk om mensen te dwingen te kiezen: wil je werkelijk bij de leugenaars en opzettelijk dommen horen?

Zeker in een land als Nederland, waar lafheid regelmatig verward wordt met redelijkheid of fatsoen, is het helemaal niet gek om mensen kleur te laten bekennen. Wanneer we, de wel degelijk bestaande aanhang van de PVV in de hogere middenklasse indachtig,^* ons juist op díé klasse richten, is het aanspreken van mensen op hun domheid ook een kans: wie wil er nou dom genoemd worden?

In een tijd van grote veranderingen – en wanneer is dat eigenlijk niet? – hebben we de plicht om op het scherpst van de snede te debatteren. Klimaatverandering, kansenongelijkheid en de uitholling van onze democratie zijn immers geen zaak van procentpunten meer of minder.

Publieke stemmen zullen daarbij steeds feller worden – van mensen die door de zogenaamd fatsoenlijke Nederlander boos, polariserend en ongezellig zullen worden genoemd – als afleiding voor de angst van die zogenaamd fatsoenlijke Nederlander om iets te moeten inleveren.

Sommige zaken zijn te belangrijk om er altijd maar ‘uit te willen komen’ met elkaar

Sommige zaken zijn te belangrijk om er altijd maar ‘uit te willen komen’ met elkaar. Want we leven (weer) in een tijd waarin het kwaad de kop opsteekt. En daarbij geldt geen enkele verplichting om in het midden uit te komen.

Natuurlijk zijn veel mensen die op radicaal-rechtse partijen stemmen (nog) geen fascisten, maar mijn punt is dat ze daar met domheid wel op voorbereid worden. Er is een spectrum van sluimerende ontevredenheid naar fascisme, en domheid is het belangrijkste instrument om de boze burger verder in die richting te duwen.

Geen applaus meer voor anti-intellectualisme

Waar mijn domheidsdefinitie dus uitdrukkelijk niets te maken heeft met intelligentie, is dat laatste in toenemende mate een obsessie van domrechts zelf.

Denk aan de uitspraken van Thierry Baudet over ras en IQ.^* Aan Geert Wilders, die zijn eigen minister Fleur Agema ooit ‘dommer dan dom’ noemde.^* Of denk aan Telegraaf-verslaggever Wierd Duk, die hoopt dat Donald Trump en Elon Musk de verkiezingen winnen zodat ‘het Westen zich herpakt en de natuurlijke orde wordt hersteld’.^*

Dat is geen hondenfluitje meer, maar een gastoeter.

Zeker, in een cultuur waarin anti-intellectualisme applaus en kapitaal oplevert, is verzet steeds moeilijker. Mensen zijn nu eenmaal ontzettend gevoelig voor hun omgeving; en de Nederlander houdt het graag licht en gezellig. We zijn het niet gewend dat er écht iets op het spel staat, maar dat is nu wel het geval.

Dat het pijnlijk en ‘polariserend’ zal worden is zeker, maar de gevolgen van het op haar beloop laten van domheid zijn nog veel pijnlijker. Daar is de geschiedenis glashelder over.