Vergeet Harris en Trump, de verkiezingen in Georgië zijn minstens zo belangrijk

Vorige maand won de extreemrechtse FPÖ de verkiezingen in Oostenrijk. Diezelfde dag schreef Geert Wilders op X: ‘Nederland, Hongarije, België, Italië, Duitsland, Portugal, Zweden, Frankrijk, Spanje, Tsjechië en vandaag Oostenrijk! Wij zijn aan het winnen!’^*

Hij doelt op populistische en rechts-radicale partijen die overal in Europa terrein winnen, na jarenlange pogingen om ze buiten de macht te houden. In zes EU-landen zitten dit soort partijen inmiddels in de regering,^* in Zweden krijgt de centrumrechtse regering gedoogsteun van de anti-immigratiepartij Zweden Democraten, en in België en Frankrijk zijn Vlaams Belang^* en Rassemblement National^* groter dan ooit.

Deze partijen worden vaak bestempeld als populistisch, ultra-conservatief of radicaal-rechts. Wat ze in elk geval gemeen hebben, is dat ze illiberaal zijn. Met andere woorden: hun standpunten zijn niet verenigbaar met liberaal-democratische waarden, zoals persvrijheid of de bescherming van minderheden.

AfD-politici fantaseren openlijk over remigratie voor niet-witte Duitsers,^* Wilders en zijn Franse evenknie Jordan Bardella willen moskeeën sluiten,^* en in Italië beperkt de partij van premier Giorgia Meloni lhbti+-rechten.^* Toch houden democratische instituties deze politici en hun partijen grotendeels in toom. Anti-liberale stromingen worden tegengehouden door politici die oppositie voeren, journalisten die hen controleren en rechters die de wet beschermen. 

Maar wie wil zien wat er gebeurt als illiberale ideeën wél alle ruimte krijgen, moet naar Georgië kijken, zeker met de parlementsverkiezingen voor de deur. Deze jonge democratie, met haar zwakke instituties en kwetsbare rechtsstaat, biedt een verontrustend inkijkje in hoe illiberale leiders te werk gaan wanneer wetten makkelijker worden doorgevoerd en tegenspraak sneller wordt onderdrukt. Hier dringen hun ideeën door in huiskamers van burgers, verwoesten de levens van degenen die erdoor geraakt worden, en vreten de rechtsstaat langzaam van binnenuit op. 

Drie kenmerken zijn tekenend voor de steeds sterkere illiberale koers van de Georgische regering: een aanval op minderheden, op de Europese Unie en op de rechtsstaat. En die kenmerken zijn doordrenkt van ideeën die niet alleen in Georgië, maar ook steeds vaker elders in Europa klinken – bijvoorbeeld in Nederland.

1. Aanval op minderheden 

Aan het einde van dé queerstraat van de Georgische hoofdstad Tbilisi zit het kantoor van Tbilisi Pride, te herkennen aan de regenboogvlag aan het balkon. 

‘Die vlag hangt daar straks niet meer’, zegt voorzitter Tamar Jakeli. Want als de regerende partij Georgian Dream de verkiezingen morgen weer wint, ziet Jakeli zich gedwongen haar organisatie vanuit ballingschap voort te zetten. De reden? De vijandigheid tegenover de lhbti+-gemeenschap in Georgië,^* en de vrees dat die toeneemt als Georgian Dream aan de macht blijft. 

Georgië is een conservatief land met sterke orthodox-christelijke waarden. Hoewel de queer gemeenschap in Tbilisi langzaamaan meer ruimte kreeg, is de sfeer nu drastisch veranderd. Net als Viktor Orbán in Hongarije^* en de PiS-partij in Polen^* schildert Georgian Dream de lhbti+-personen af als een bedreiging voor de ‘traditionele gezinsstructuren’.^*

Uit angst voor extremistische groepen werd Pride geannuleerd

Dit is retoriek die perfect aansluit bij de wereldwijde illiberale stroming, zegt populisme-expert Stijn van Kessel. ‘Illiberale politici scheppen vaak het beeld dat “het volk” homogeen is en dat er een leidende cultuur is.’ Vervolgens claimen ze dat alleen zij de ware vertegenwoordigers van de volkswil zijn. Maar hoe definiëren ze ‘het volk’? Door er de groepen tegenover te zetten die buiten de norm vallen. Of het nou migranten zijn, moslims, transgender personen of klimaatactivisten. 

Dat is een ‘problematische weergave’ van de werkelijkheid, legt Van Kessel uit. ‘Een samenleving is per definitie pluriform, overal zijn verschillende meningen en levensovertuigingen.’ Wie dat ontkent, brengt de rechten van minderheden in gevaar.

In Georgië wordt dit pijnlijk duidelijk. De regering voerde homofobe en transfobe wetten in,^* zoals een verbod op ‘lhbti+-propaganda’, adoptie door homostellen en medische transitie voor transgender personen. Georgian Dream voert bovendien haatcampagnes tegen vooraanstaande queer individuen als Jakeli.

Uit angst voor extremistische groepen werd Pride afgelopen zomer geannuleerd.^* En Jakeli spreekt steeds meer lhbti+-personen die net als zij overwegen te emigreren.  

2. Aanval op de Europese Unie 

Midden op een druk kruispunt in het centrum van Tbilisi hangt een gigantisch billboard met twee afbeeldingen. Rechts de beroemde Georgische Sameba-kathedraal met het kiesnummer van de regerende partij Georgian Dream, links een verwoeste kerk in de Oekraïense regio Donetsk met de kiesnummers van de oppositie.^* De boodschap: ‘Een stem op Georgian Dream is een stem op vrede.’

Deze posters passen naadloos in de verkiezingscampagne van Georgian Dream. De partij verspreidt namelijk een complottheorie over een ‘wereldwijde oorlogspartij’.^* Ze beweert dat internationale elites de Europese Unie beheersen en oorlogen aansteken om de landen in de achtertuin, zoals Georgië en Oekraïne, onder bedwang te houden.

‘De campagne van Georgian Dream is ongelooflijk schadelijk’, zegt Irma Dimitradze, journalist bij Batumelebi, de lokale krant van kuststad Batoemi. ‘Georgiërs dragen het trauma van de oorlog van 2008 met zich mee, toen Rusland ons aanviel.’ Een deel van de bevolking trapt daardoor in de manipulatie van de partij. 

Maar veel jonge Georgiërs lijken immuun voor dit soort desinformatie, blijkt uit onderzoek.^* Zij vrezen juist dat Georgian Dream de verkiezingen wint, de relatie met de Europese Unie daardoor blijvend bekoelt en de Russische invloed in Georgië toeneemt. 

Toen het Europees Parlement onlangs Georgian Dream bekritiseerde over een wet die ngo’s en media onderdrukt – een wet die in wezen illiberaal is – reageerde partijleider en premier Irakli Kobakhidze met: ‘Zij zeggen dat we alleen in de Europese familie worden opgenomen als we de staatssoevereiniteit en traditionele waarden opgeven.’^* En zo verschuilt de partij zich vaker achter het argument van ‘nationale soevereiniteit’ wanneer ze illiberale wetten wil invoeren.

Die houding is niet uniek voor Georgië. Marine Le Pen, oud-leider van Rassemblement National, stelt al jaren dat de EU de Franse soevereiniteit ondermijnt door migratie- en handelsbeleid op te leggen^* – een geluid dat ook klinkt in Italië, Nederland en Duitsland. En volgens de Hongaarse premier Viktor Orbán dwingt de EU Hongarije om homorechten te accepteren en is de ‘Brusselse elite’ uit op oorlog.^*  

‘Illiberale politici die ook populistisch zijn, presenteren zichzelf als de stem van het volk, tegenover de gevestigde elite’, legt hoogleraar Van Kessel uit. ‘Maar zodra ze aan de macht zijn, moeten ze nieuwe elites aanwijzen om zich tegen af te zetten.’ De EU is daarbij een dankbare zondebok. 

3. Aanval op de rechtsstaat

Het ondermijnen van democratische instituties zoals de rechterlijke macht, politieke partijen en de pers is een vast patroon onder anti-liberalen, zien we in Georgië.

Hier ontzegt de regerende partij de onafhankelijke pers vrijwel de toegang tot het parlement.^* Ook noemen regeringsleden kritische pers ‘nep’ en circuleren er foto’s en namen van een aantal bekende journalisten, voorzien van teksten zoals ‘verraders’. 

Tussen januari 2023 en juli 2024 zijn in totaal 139 mediawerkers fysiek of online aangevallen, in 86 gevallen door een overheidsfunctionaris.^* Journalisten worden bedreigd via anonieme telefoontjes, door de politie geslagen tijdens protesten, en door knokploegen opgewacht voor hun huis.  

Journalist Irma Dimitradze ondervindt dagelijks de gevolgen van deze realiteit. ‘Ik heb nachtmerries, paniekaanvallen en chronische rugpijn van de stress’, vertelt ze. Ze werkt al maanden onafgebroken om het enorme volume aan nepnieuws en demonisering van de pers te weerleggen, maar ze merkt dat steeds meer Georgiërs de pers beginnen te wantrouwen.  

Het is niet alleen de pers waar de Georgian Dream haar pijlen op richt. Ze ondergraaft ook de onafhankelijkheid van rechters,^* en de premier spreekt openlijk over het verbannen van oppositiepartijen.^*

In een gezonde democratie zou dit niet gebeuren. Daarin erkennen regerende partijen juist dat politieke tegenstanders óók een deel van het volk vertegenwoordigen, dat ‘het volk’ divers is, en dat geen enkele groep buiten het politieke of juridische proces mag worden gezet. Georgië leert dat iedere uitdrukking over het onderdrukken van meerstemmigheid – in de media, samenleving of politiek – een red flag kan zijn voor het verder ondermijnen van de rechtsstaat. 

Stijn van Kessel noemt de noodwet die de PVV in Nederland wil invoeren voor het asielbeleid een typisch voorbeeld van zo’n rooksignaal. ‘Daarmee wil de regering het parlement omzeilen, door iets door te drukken buiten de liberaal-democratische regels van het spel. Ook eerdere dreigementen van Wilders om maatregelen te nemen tegen “wereldvreemde rechters” en “linkse omroepen” zijn typisch illiberaal.’ 

Wat kan Nederland leren van Georgië?

De werkwijze van Georgian Dream lijkt op die van illiberale politici elders – ook in Nederland. Toch is de impact in Georgië veel ingrijpender dan in Nederland, meent Van Kessel. Dat komt doordat de democratische instituties in Nederland sterk zijn, en die in de jonge democratie van Georgië nog in opbouw. ‘Maar we mogen niet vergeten dat zelfs sterke instituties kunnen afglijden. De fundamenten van de democratie zijn kwetsbaarder dan we denken.’

Hij verwijst naar het werk van de Amerikaanse politieke wetenschappers Steven Levitsky en Daniel Ziblatt. Zij stellen dat democratieën niet langer ten onder gaan door een plotselinge machtsovername van een fascistische dictator. De ondergang komt geleidelijk, als een glijdende schaal waarop democratische normen stap voor stap worden uitgehold.

Dan blijft de vraag: hoe gaan we hiermee om? Is deze beweging een onvermijdelijke natuurwet die de wereld één kant op dwingt? ‘Nee’, antwoordt Van Kessel stellig. Meer begrip voor het belang van liberaal-democratische instituties is een belangrijke eerste stap om het tegen te gaan.

En degenen die de rechtsstaat beschermen, moeten hun rol beter oppakken. Journalisten moeten in interviews met politici scherper zijn op wat politiek toelaatbaar is binnen een democratie, en liberale partijen moeten weer liberale waarden als respect voor minderheden en gelijkheid uitdragen. Van Kessel: ‘Dat betekent ook: niet in zee gaan met partijen die anti-liberaal zijn.’

Wie nu naar Georgië kijkt, ziet duidelijk hoe het eruitziet als illiberale ideeën voet aan de grond krijgen. Critici, waakhonden en minderheden zijn de eerste slachtoffers van een systeem dat elke vorm van tegenspraak wil uitschakelen. Maar ondanks de aanvallen op deze groepen geven ze zich niet zomaar gewonnen. 

En dat is misschien wel de belangrijkste les uit Georgië. Of de regering erin slaagt haar wil door te drukken en het land verder te hervormen richting een autocratie, is nog maar de vraag. Wel is duidelijk dat de weg daarnaartoe voor niemand gemakkelijk zal zijn. Niet in de laatste plaats voor de regering, die met alle beschikbare liberale en democratische wapens wordt tegengewerkt.