En nu is het klaar met al die cadeaus: minder speelgoed, meer speelplezier

Patricia Zayan (1995) had als kind vrijwel geen speelgoed. Ze reisde met haar ouders de wereld over en in veel landen waar ze woonden, zoals Cuba, Kenia en Indonesië, waren er geen speelgoedwinkels in de buurt. 

Zielig? Echt niet. Ze vermaakte zich prima met stokken en steentjes die ze buiten vond. En verder had ze genoeg aan haar Minnie Mouse, een grijze knuffel met flaporen, waar ze mee sliep, speelde en praatte.

Toen Zayan in 2022 zwanger werd, was ze dan ook vastbesloten om vooral niet te veel spullen voor haar kind te kopen. Maar zo’n twee jaar later werd ze op een dag wakker in haar huis in Alphen aan den Rijn en besefte hoeveel speelgoed haar dochtertje inmiddels had.

Een houten speelrek met glijbaan, een loopwagen met allerlei spelletjes, een loopfietsje, een blokkentoren, vingerpoppetjes, een rood-groene truck, een afstandsbediening, een zelfgemaakte rammelaar, een houten object met een hamer en ballen. En vooral: boeken. Heel. Veel. Boeken. Wel zestig stuks. 

En dat alles voor een dreumes van 1,5 jaar.

Nergens wordt de overvloed aan materiële bezittingen zo goed zichtbaar als in het leven van jonge kinderen. Waar kinderen vele duizenden jaren opgroeiden zonder kant-en-klaar speelgoed, bezit een westers kind vandaag de dag gemiddeld zo’n honderd tot driehonderd stuks^* (waarvan het merendeel ongebruikt).^*

Veel ouders vinden dan ook dat hun eigen kinderen te veel speelgoed hebben, zo blijkt uit de reacties die ik kreeg op een oproep die ik onlangs deed. 

Maar heeft het ook invloed op de ontwikkeling? Kan het kwaad om je kind te overladen met speelgoed? En waarom blijven we eigenlijk knuffels, blokken en poppen geven als kinderen al zoveel hebben? 

De opmars van kant-en-klaar speelgoed

In haar populaire opvoedboek Jagen, verzamelen, opvoeden onderzoekt journalist Michaeleen Doucleff wat we kunnen leren van niet-westerse culturen als het gaat om het opvoeden van gelukkige kinderen. Ze laat zien hoe kant-en-klaar speelgoed in de afgelopen 150 jaar steeds meer centraal is komen te staan in het Westen.

Doucleff schrijft dat ze haar dochter Lego geeft in de hoop dat Rosy zich daardoor cognitief ontwikkelt, en omdat ze haar bezig wil houden. ‘Maar er bestaat geen wetenschappelijk bewijs dat kinderen deze spullen nodig hebben. Het is zelfs heel goed mogelijk dat Rosy het beter zou doen op school, in haar toekomstige baan – en ja, zelfs in haar leven in het algemeen – zonder die constante stroom van nieuw speelgoed dat ons huis vervuilt.’  

De reden dat Rosy en zoveel andere kinderen veel speelgoed hebben, komt vooral door de consumptiemaatschappij waarin we nu leven. 

Bijna de hele geschiedenis van de mensheid speelden kinderen, rijk of arm, op dezelfde manier: ze maakten hun eigen speelgoed met spullen die ze in huis en buiten vonden. Maar rond 1850, tijdens de industriële revolutie, begonnen opvoedkundigen het gebruik van blokken aan te bevelen om kinderen nieuwe vaardigheden bij te brengen. Ook bordspellen werden aangemoedigd, omdat dit hun vermogen om te plannen en ordenen zou vergroten. 

In de decennia daarna werden kinderspullen steeds goedkoper, kleurrijker en realistischer. Bovendien werd er steeds meer voor geadverteerd. Tegelijkertijd werd de heersende opvatting onder psychologen dat spelen belangrijk was voor de ontwikkeling van het kind. Ze adviseerden ouders dan ook kinderen aan te moedigen om te spelen in plaats van te helpen met huishoudelijke karweitjes of in het familiebedrijf. 

‘Goede ouders’ lieten hun kinderen niet langer hun eigen speelgoed maken, maar gaven ze poppen, blokken en autootjes. Speelgoed, iets wat men ooit geheel onnodig vond, werd vanaf dat moment als heel belangrijk beschouwd. 

Hoe meer speelgoed, hoe beperkter het spel  

Spelen is daarmee synoniem geworden aan speelgoed. Maar hoe erg is dat?

Toen Zayans dochter Mila een jaar geleden nog maar drie boekjes had, ging ze er steeds heel rustig mee zitten en dan aandachtig naar de plaatjes kijken.

Inmiddels heeft Mila zo veel boekjes, dat ze het een na het ander uit de kast trekt, soms een paar bladzijden omslaat, en weer naar het volgende gaat.

Door de enorme hoeveelheid speelgoed en de commercialisering ervan gaat de kwaliteit van het spel achteruit. Verschillende studies laten zien dat een overvloed aan speelgoed de kwaliteit van het spel bij peuters vermindert: ze raken overprikkeld en spelen minder lang.^* Tegelijkertijd kan minder speelgoed peuters helpen zich beter te concentreren en creatiever te spelen.

Mijn vader vertelde dat hij als kind een bak Lego had waar hij zelf speelgoedsoldaatjes van maakte. Hij zette die dan op een rij, en gooide er een knikker op. Boem! Later kreeg hij kant-en-klare plastic speelgoedsoldaatjes. Daar was hij veel sneller op uitgekeken dan op de fantasiewereld die hij zelf met Legoblokjes creëerde. 

Speelgoed is door de eeuwen heen steeds concreter geworden, vertelt speelgoedexpert Marianne de Valck. Fabrikanten zagen dat dit soort speelgoed op het eerste gezicht aantrekkelijk is voor kinderen. ‘Kijk naar Lego: in eerste instantie maakte die alleen algemene blokjes – zogenaamde basisdozen. Daarna kwamen er steeds concretere sets op de markt. Het Zweinstein-kasteel uit Harry Potter, bijvoorbeeld. Maar daar ga je niet met je soldaatjes in spelen.’ Ofwel: hoe meer uiterlijke kenmerken speelgoed heeft, hoe beperkter de speelmogelijkheden zijn.

Speelgoed dat duidelijk één functie heeft, laat de minste ruimte over voor verbeelding. En dus voor creativiteit en inventiviteit.^* Volgens De Valck hebben kinderen niet eens per se speelgoed nodig, maar vooral genoeg materiaal om mee te spelen. Of dat nu dozen, stokken of steentjes zijn. 

Spullen zijn overal en altijd te koop   

De vraag is: wat moet je als ouder met die kennis? Voortaan geen poppenhuizen, actiefiguren of pratende fantasiedieren kopen? Op pakjesavond de schoen van je kind vullen met takjes en karton? Is dat niet zielig?

Zayan vindt van niet, omdat haar dochter toch nog geen besef heeft van wat andere kinderen krijgen. Maar toch.

Laatst deelde een van Zayans vriendinnen in de WhatsAppgroep een houten ijskraampje: ‘Kijk hoe leuk! Voor Sinterklaas.’ Een andere moeder reageerde dat ze voor haar dochter een houten speelgoedkeukentje ging kopen. Zayan: ‘Ik hou van koken, dus dan denk ik: wat leuk als mijn kind dan soort van mee kan doen.’ 

Een paar jaar geleden had ze zichzelf nog de vraag gesteld of haar dochter echt zo’n keukentje nodig heeft. Dan had ze Mila een echte pan en een houten roerlepel gegeven om mee te spelen, net als haar ouders vroeger bij haar deden. ‘Maar nu bedenk ik eerder een reden waarom ik het wél moet kopen’, zegt ze. ‘En jezelf overtuigen is zo gebeurd. Zeker in een omgeving waarin speelgoed kopen zo genormaliseerd wordt.’ 

Ze pakt haar telefoon erbij en laat zien dat ze op Facebook om de haverklap een advertentie voor nieuwe spullen ziet. En op de populaire Instagrampagina mom.lifetips (169.000 volgers) wordt meermaals per week een ‘Have Hot Item’ uitgelicht. 

‘Magnetische stenen bij de Aldi voor maar 14,99?!!!’ 

‘Een kinderschoonmaaksetje bij de Zeeman.’ 

‘Mommy’s! Ren naar Hema voor deze te leuke verf voor in bad!!’ 

Zayan beschrijft haar kooplust als een virus dat je langzamerhand overneemt.

Kunnen kinderen zich niet op een andere manier vermaken? 

Journalist Michaeleen Doucleff schrijft in haar boek dat haar dochter Rosy – net als veel andere peuters – graag meehelpt met de volwassenen. Bijvoorbeeld met het bereiden van het avondeten, opruimen en het vouwen van de was. Maar in plaats van ze mee te laten doen, worden kinderen vaak aan de kant gezet en gemaand om met hun speelgoed te spelen. 

Volgens Doucleff is het juist goed om een kind mee te laten helpen bij die klusjes. ‘Je huishoudelijke taken vormen meer dan genoeg vermaak’, schrijft ze. 

Zayan ziet die behoefte ook bij haar kind. ‘Maar als ik de was opvouw met haar, dan vouwt zij het weer open. Als ik het alleen doe, ben ik binnen tien minuten klaar; met haar ben ik een half uur of langer bezig. Soms heb je die mentale en fysieke ruimte niet.’ 

Bovendien: als ouder kan je wel besluiten om minder of geen nieuw speelgoed te kopen voor je kind, maar wat te denken van al die opa’s, oma’s, vrienden en andere familieleden die bij elke verjaardag of zelfs elk bezoek een cadeautje meenemen? 

Als je het zelf niet koopt, dan koopt iemand anders het wel 

‘Als je de hoeveelheid speelgoed wilt beperken, moet je dat al op het geboortekaartje aangeven’, schreef Nina Visser mij. 

Haar schoonouders geven haar zoontje van anderhalf bij elk bezoek nieuw speelgoed cadeau. Een plastic blokkentoren, badspeeltjes en verschillende boekjes. ‘Mijn schoonouders zijn dol op hun kleinkinderen en dat uiten ze op deze manier.’ 

Zayan herkent het: laatst kwam oma langs en die had haar kleindochter al een paar weken niet gezien. ‘Ze keek naar Mila en zei: “Ach, wat heb ik haar gemist. Ik heb zin om iets voor haar te kopen. Laten we even naar de winkel gaan.” In Cuba hadden mijn ouders gedacht: I love my kids, ik ga even een kopje thee voor ze maken.’ 

Het is niet altijd makkelijk om hierover een gesprek aan te gaan met je omgeving. ‘Dat voelt al gauw alsof je extreem bent’, schreef een Correspondent-lid onder mijn oproep.^*  

Een ander lid liet weten dat ze zich als moeder van twee kinderen soms een ‘kadootjesheks’ voelt, omdat ze tegen haar omgeving blijft zeggen dat cadeautjes niet nodig zijn. Het werkt ook niet, merkt ze: mensen blijven het leuk vinden om te geven. ‘Ik snap het ook wel: kinderen kunnen oprecht zo blij worden van iets nieuws’, schrijft ze me. ‘Maar dat is twee weken later wel anders, als het ding alweer in de hoek ligt.’ 

Toch zou ze zelf ook niet zo snel op een kinderverjaardag verschijnen zonder cadeau. 

Het beste geschenk voor een kind

En zo raken we steeds verder verstrikt in een cultuur waarin spullen een centrale rol spelen bij het uitdrukken van genegenheid, en onmisbaar lijken voor vermaak. Door kinderen met talloze spullen te overspoelen, riskeren we niet alleen dat hun verbeelding wordt beperkt en de kwaliteit van hun spel afneemt, maar ook dat ze al op jonge leeftijd leren dat materialisme een graadmeter is voor liefde en aandacht.

Terwijl iedereen best weet dat het niet de spullen zijn die kinderen – of volwassenen – echt vormen. Wat er vooral toe doet, zijn de momenten van verbinding, creativiteit en aanwezigheid. De overvloed aan speelgoed maakt het gemakkelijk te vergeten hoe weinig kinderen werkelijk nodig hebben om plezier te hebben. 

Het mooiste geschenk dat je aan een kind kunt geven, is eigenlijk heel simpel: de tijd en ruimte om de wereld op hun eigen manier te ontdekken – zonder de afleiding van een overdaad aan speelgoed. 

Maar ja, daar past natuurlijk geen cadeaupapiertje omheen.