Sociale druk, financiële stress, geen ontsnappen mogelijk – voor wie is kerst precies een feest?

De 75-jarige Wabe Hoekstra draagt een kersttrui met daarop de tekst ‘Ik heb niks met kerst’. Ik moest er licht geïrriteerd om lachen. Ook ik heb niets met kerst. 

Kerstmis is een periode die ik altijd zo geruisloos mogelijk probeer te doorstaan. Een periode waarin ik mezelf probeer weg te toveren, om maar niet geconfronteerd te worden met de overdaad aan consumptie en de in mijn ogen opgelegde gezelligheid. Vroegere herinneringen aan kerst koester ik allerminst. Vandaar: hoe sneller het achter de rug is, hoe beter.

Nu ik geld heb, lukt dat wegtoveren prima: vorig jaar bijvoorbeeld hing ik met kerstavond op het Thaise eiland Koh Tao in een hangmat. Ik dronk enkele biertjes, rookte een jointje en keek vrolijk naar een imposante sterrenhemel.

Ik had mezelf getrakteerd om bij te komen van een erg druk jaar. Naast mijn baan schreef ik voor dit platform stukken over armoede en bestaansonzekerheid, gaf ik lezingen en nagenoeg al mijn vrije tijd besteedde ik aan het schrijven van een boek. Non-stop op actief, het hele jaar door. 

De dag voor ik naar Thailand vertrok, leverde ik de finale versie van mijn boek Armoede uitgelegd aan mensen met geld in bij de redactie. De tegenstrijdigheid – of ironie dan wel hypocrisie – kon niet groter zijn: schrijf je een boek over armoede, ga je nadien koning spelen op een zonovergoten eiland.

Al was ik een koning op de vlucht voor kerst. Toegegeven, dat klinkt wellicht dramatischer dan het in werkelijkheid is. Ik heb niets met kerst, ik héb tegenwoordig tenminste wel iets met kerst.

Wabe Hoekstra heeft niks. En met hem vele anderen.

Structurele armoede en structurele rijkdom

Wabes trui is een initiatief van Quiet Community in Breda. Quiet is een landelijke organisatie die erop gericht is mensen die in stille armoede leven een stem én een gezicht te geven. Zij brengen sinds 2013 het glossy magazine Quiet 500 uit, waarin de verhalen van mensen en wat hun armoede met hen doet vooropstaan. Wabe is een van hen.

De Quiet 500 is uiteraard een tegenhanger van de Quote 500, het magazine dat jaarlijks de vijfhonderd rijkste Nederlanders voor ons op een rijtje zet. Op de dag dat ik in de hangmat lag, telde hun gezamenlijke vermogen 240 miljard euro. Daar kun je zo’n 1.600 keer een Thais eiland van kopen.

Sinds de vorige kerstviering steeg het vermogen van de vijfhonderd rijkste Nederlanders met 5 procent.

Ter vergelijking: op 17 oktober van dit jaar is bepaald dat 540.000 Nederlanders onder de armoedegrens leven; zo’n 1,2 miljoen Nederlanders zweven daar net boven.

Vorig jaar stelde de Commissie Sociaal Minimum, aangesteld door toenmalig minister voor Armoedebeleid Carola Schouten (ChristenUnie), dat het bedrag dat mensen minimaal nodig hebben – waarop de bijstand en het minimumloon zijn gebaseerd – structureel te laag is. De commissie adviseerde daarom dat bedrag fors te verhogen, wat zo’n 6 miljard euro^* zou kosten: dat is ongeveer 3 procent van het bij elkaar opgetelde Quote 500-vermogen.

Dat advies werd door het kabinet niet overgenomen.

Voor de een het maandbudget, voor de ander kerstverwenningen

Ik heb de luxe om te vluchten van kerst. Mensen zoals Wabe zullen het moeten ondergaan, want arme mensen kunnen zichzelf niet wegtoveren. 

Terwijl de kerstdagen voor die mensen een permanente herinnering zijn aan hun armoedige situatie. De media fokt heel het gebeuren op als de gezelligste gezelligheid die je vooral niet missen mag. De publieke ruimte verwordt tot één groot reclamezuil voor al die dingen die je vooral moet kopen om je liefde te tonen. En de supermarkt maakt vooral duidelijk dat kerst een feest van samenkomen en jezelf volvreten is.

Gemiddeld geeft elke persoon zo’n 153 euro uit aan kerstcadeaus.^* Kijken we naar het geheel van kerstuitgaven per huishouden, dan is dat 621 euro.^* Van dat geheel aan kerstuitgaven gaat per huishouden 184 euro naar eten en drinken. Aan decoratie geven we net geen 130 euro uit.

Wabe en zijn vrouw moeten het zien te rooien met zo’n 300 tot 400 euro per maand, ruim 200 euro minder dan wat een huishouden gemiddeld uitgeeft aan de viering van kerst alleen al. Dat is inclusief het geld dat hij als 75-jarige bijeenharkt met zijn bijbaantje als postbezorger.

Leef je in armoede, dan weet je zelf ook wel dat je niet aan bepaalde sociale normen kunt voldoen. In een land waarin 85 procent van de bevolking kerst viert, is er geen andere periode in het jaar waarin je dat zo aan den lijve ondervindt.

Overdaad aan liefdadigheid (en de rest van het jaar is het stil)

Op mijn drieëntwintigste dreigde ik voor het eerst helemaal alleen de kerstdagen te moeten doorbrengen. Ik wilde de jaren van armoede achter me laten en verhuisde naar een plek ver genoeg om te vergeten en vergeten te worden. Die vrijdagmiddag zou ik tot drie uur werken, want een paar uur later moest heel België zo nodig kerst vieren.

Vlak voor ik naar huis ging, sprak een tot dan voor mij onbekende collega me aan. We kwamen er in een kort gesprek achter dat ook zij geen kerstavondplannen had. Ik nodigde haar bij mij thuis uit voor een pizza, ze ging akkoord. Het was een van de leukste kerstavonden die ik meemaakte.

De spontaniteit van de gebeurtenis, wellicht de cannabis die we rookten en ook de ongedwongenheid van kerst vieren zonder kerst te vieren droegen daaraan bij. Het was geen liefdadigheid, maar oprechte interesse met een vriendschappelijke liefde, die meegaat tot op heden.

Kerst is een periode waarin mensen elkaar opzoeken, stilstaan bij het leven en – hopelijk ook – bij hoe goed we het al dan niet hebben. Het mag dan ook niet verbazen dat kerst en liefdadigheid hand in hand gaan. In Vlaanderen hebben we bijvoorbeeld De Warmste Week, in Nederland haar tegenhanger Serious Request. Beide trekken ze vele goede doelen naar het Glazen Huis.

Overal in het land zijn er initiatieven die zowel materiële als emotionele steun bieden. Kerstbijeenkomsten en aanschuiftafels voor eenzame jongeren, of acties zoals die van Wabe om truien te verkopen en daarmee geld op te halen voor mensen die kerst in armoede doorbrengen.

Het zijn geweldige initiatieven die in het huidige armoedeklimaat enorm nodig zijn en kunnen helpen. Ze geven het gevoel dat mensen toch voor heel even een beetje koning zijn.

Ik vind dat wrang. Het hele jaar is kut en ben je alleen, maar nu de goede medemens iets te vieren heeft, móét je meedoen.

Met kerst gebeurt er al zo veel, kunnen we dat niet uitsmeren?

Alsof men tijdens de kerstweken vooral zichzelf moreel wil opschonen. Ik begrijp dat dit cynisch klinkt, maar zo voelde het altijd voor mij. Ik zag mensen om me heen die het hele jaar geen bal om armoede en eenzaamheid gaven, maar zodra er een bekende zanger naar het Glazen Huis kwam, gingen ze acties opzetten, geld doneren en glühwein drinken. Terwijl: net met kerst gebeurt er al zoveel.

Het is een overvloed aan goede daden die eigenlijk het best over het hele jaar heen uitgesmeerd wordt.

De eenzaamste periode, zo leerde ik, zijn de weken na oud en nieuw. Iedereen heeft goedgedaan en pakt het eigen leven weer eens op. De overvloed verdwijnt en dat kan pijnlijke gevolgen hebben. Dat merkte ik toen ik in een nachtopvangcentrum voor dakloze mensen werkte. Heel het jaar was het bedelen om vrijwilligers en donaties om in eten te voorzien. Tussen kerst en oud en nieuw waren er bij wijze van spreken meer aanmeldingen van vrijwilligers dan van dakloze mensen. 

De koelkasten en vriezers puilden na de feestdagen uit. De gegoede medeburger had de buik vol en weggooien is toch zo’n zonde. Enkele weken later startte het bedelen om vrijwilligers en donaties opnieuw.

Het gemeenschapsgevoel wordt vanzelf weer verruild voor individualisme.

Blijf zien en blijf luisteren, het hele jaar door

Dit jaar blijf ik met kerst in Nederland. Een goede vriend van me heeft onlangs zijn vader verloren. Ik ga mezelf niet weg- maar tevoorschijn toveren. Het zal waarschijnlijk een avond worden zoals we er samen veel doorbrengen, maar dan met kerst (en blowen doe ik niet meer).

Voor het eerst heeft het thema armoede vrijwel heel het jaar in de aandacht gestaan. Veel mensen zijn opgestaan om hun verhaal te vertellen en in actie te komen. Ik hoop dat kerst voor hen dit jaar minder zwaar is – we zullen het zien.

Wat kun je zelf bijdragen? Blijf mensen in armoede zien, en blijf naar hen luisteren. Ze bijten zowel tijdens als na kerst niet. Tover jezelf niet alleen met de feestdagen tevoorschijn.