Voor Palestijnen is verzet van levensbelang, zegt deze psychiater. Anders blijven ze mentaal niet overeind

Rinke Verkerk
Correspondent Omstanders
Foto's door Faiz Abu Rmeleh (voor De Correspondent).

Dagelijks ziet psychiater Samah Jabr het psychische leed dat het Israëlische geweld tegen Palestijnen teweegbrengt. Wat je ook van het Palestijnse verzet vindt, het komt voort uit noodzaak, zegt ze. ‘Zonder verzet worden we de schimmen die Israël van ons probeert te maken.’

De enorme fysieke en materiële schade die Israël in Gaza aanricht, is continu te zien op onze nieuwsfeeds en Minder zichtbaar zijn de immense gevolgen van Israëlische onderdrukking en geweld voor de mentale gezondheid van Palestijnen – in Gaza, maar ook op de Westelijke Jordaanoever en in Oost-Jeruzalem.

De Palestijnse psychiater en psychotherapeut Samah Jabr is vastberaden om die schade te herstellen.

Jabr werd opgeleid in Jeruzalem, Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten. Ze is een van de slechts die beschikbaar zijn voor 4,8 miljoen Palestijnen in Gaza, op de Westelijke Jordaanoever en in Oost-Jeruzalem. 

Ze leidde honderden medische hulpverleners op en ziet zelf soms wel dertig patiënten per dag. Daarnaast was ze verantwoordelijk voor het ontwikkelen van strategieën voor de mentale gezondheid van Palestijnen.

In haar spreekkamer ziet ze de mentale schade die de Israëlische onderdrukking en het uitblijven van buitenlandse interventie teweegbrengt. De minderwaardigheidsgevoelens van Palestijnse mensen die hun hele leven hebben gehoord dat ze de Israëlische agressie tegen hen zelf hebben veroorzaakt. De schaamte over vernederingen en nederlagen, die zich vaak uit in fysieke pijn. Passiviteit en lethargie, als gevolg van het gevoel dat verzet niets uithaalt en dat de toekomst misschien niet beter wordt. 

Geweld dat niet wordt gestopt, geeft mensen het gevoel dat ze hulpeloos zijn. En dat is precies wat de aanval van Israël op Gaza de afgelopen vijftien maanden kenmerkt, aldus Jabr. Hoe blijf je mentaal weerbaar? Door verzet, zegt ze. Wie het Palestijnse verzet wil begrijpen, moet kijken door de lens van mentale gezondheid.

U staat voor een zware taak: de mentale gezondheid van Palestijnen beschermen en herstellen, in een context van onophoudelijk geweld. Hoe kijkt u daarnaar?

‘In de eerste weken na 7 oktober [2023, RV] zag ik hoe de geestelijke gezondheidszorg die we de afgelopen jaren hebben opgebouwd in Gaza door Israël werd verpletterd. Dat was doelgericht, en onderdeel van de Israëlische aanval op de gezondheidszorg als geheel. Ziekenhuizen, artsen, ambulances: De helpers worden hulpeloos gemaakt, zodat Palestijnen niemand meer hebben om op terug te vallen.’

‘Daarom is doorwerken voor mij en mijn collega’s een vorm van verzet. We weigeren hulpeloos te worden. Ik ken medische hulpverleners die zijn en direct na hun vrijlating terugkeerden naar het ziekenhuis om te werken. De urgentie van de situatie dwingt ons daartoe. Maar het is ook onze manier om de confrontatie aan te gaan met de bezetter.’

Wat gebeurt er met Palestijnen die zich niet verzetten tegen de Israëlische bezetting?

Soms gaan mensen geloven dat ze de onderdrukking en agressie aan zichzelf te danken hebben. Dat ze het verdienen om gestraft te worden, omdat ze Palestijns zijn en de Palestijnse bevolking collectief straf verdient.’

Ik zal je een voorbeeld geven. Een jongeman kwam bij me, omdat hij slaappillen wilde voor zijn depressieve gevoelens en slapeloosheid. Hij was met vlag en wimpel afgestudeerd in de computerwetenschappen en wilde in het Westen werken. Maar toen hij een visum probeerde te krijgen in de VS en Europa, werd hij geweigerd. “Als we geen terroristen waren”, zei hij tegen me, “dan zouden ze ons wel een visum geven om naar het buitenland te reizen.”’

‘Mensen die dit zelfbeeld internaliseren, geven hun verzet tegen de onderdrukking vaak op. Ze accepteren hun nederlaag en gaan op zoek naar een individuele overlevingsstrategie.’

Hoe ziet dat eruit?

‘Sommigen koppelen zichzelf los van hun Palestijnse identiteit. Ze proberen te verhuizen naar het buitenland, nemen afstand van de Palestijnse zaak. Als je onderdeel bent van een collectief dat al decennia wordt gestraft en negatief wordt afgeschilderd, dan kun je gaan geloven dat je zonder beter af bent.’

Worden Palestijnen met deze houding vervolgens afgewezen door het collectief?

Alleen in de extreme gevallen. Bijvoorbeeld als ze informanten of collaborateurs worden – een fenomeen dat in elke politieke strijd voorkomt. In de Algerijnse bevrijdingsstrijd waren er de Harki’s die de Franse bezetter steunden. In Zuid-Libanon was er een leger onder leiding van Antoine Lahad dat collaboreerde met Israël.’

Als Palestijnen geen weerstand bieden tegen de onderdrukker, dan internaliseren we de agressie die Israël tegen ons gebruikt. Dat uit zich tussen Palestijnen onderling: we gaan elkaar wantrouwen; we gaan vechten met elkaar.’

‘Met andere woorden: wij móéten ons wel verzetten. Het is de enige manier om vrij te blijven in ons denken en elkaar niet als vijand te gaan zien. De bezetting en haar westerse bondgenoten die belang hebben bij onze onderdrukking zijn de vijand.’

U spreekt veel over ‘het collectief’.

Anders dan de individuele psychische problemen waar jouw westerse lezers waarschijnlijk redelijk bekend mee zijn – zoals trauma dat wordt veroorzaakt door misbruik of verwaarlozing – lijden de Palestijnen zonder uitzondering aan een gemeenschappelijk trauma. Een trauma dat voortkomt uit de systematische onderdrukking van het hele Palestijnse volk.’ 

Wat doet dat met Palestijnse mensen?

Ik behandelde in Gaza bijvoorbeeld een klein meisje met suïcidale gedachten. Ze wilde haar broer achterna, die een einde aan zijn leven had gemaakt. Volgens het meisje kwam dat omdat hun vader hem die ochtend had geslagen, toen haar broer niet naar zijn werk wilde.’ 

‘Het gezin was afhankelijk van het inkomen van haar broer voor de huur; haar vader had namelijk geen benen meer. Maar het regende die dag en de schoenen van haar broer waren gescheurd. Hij moest over modderige paden naar zijn werk en wilde geen vieze voeten. Voordat ze naar school ging, zag het meisje hoe haar vader haar broer sloeg met een stok. Toen ze thuiskwam, vond ze haar broer hangend in de garage.’

‘Dit meisje heeft suïcidale gedachten door omstandigheden die de Israëlische bezetter heeft gecreëerd. De bezetter is de en de verwaarloosde infrastructuur in Gaza, waardoor haar broer geen goede schoenen had en de straten modderpoelen zijn. De bezetter heeft haar vader van zijn benen beroofd in

‘Nog een voorbeeld: een moeder vluchtte met haar man en hun vijf kinderen voor Israëlische tapijtbombardementen. Haar man nam hen mee in een primitief, open voertuig dat veel Gazanen gebruiken bij gebrek aan beter. Twee kinderen vielen eraf. Haar man besloot dat het te gevaarlijk was om de twee kinderen te gaan halen en reed door. Sindsdien heeft deze moeder meerdere pogingen tot zelfdoding gedaan. Ze wil niet meer leven. En ze haat haar man vanwege die gebeurtenis.’ 

‘Zulke complexe, verreikende problematiek zie ik heel veel in mijn werk. Ook op de Westelijke Jordaanoever en in Oost-Jeruzalem. Het is het gevolg van politieke onderdrukking en de militaire bezetting door Israël.’

Wat is ervoor nodig om je te blijven verzetten tegen die onderdrukking?

Israël en diens westerse bondgenoten willen dat we vertrekken, maar wij blijven hier. Ze willen onze zelfbeschikking afpakken; wij houden eraan vast. Ze willen dat we ons schamen voor onze geschiedenis, voor onze cultuur, voor onze ideologie; wij herdenken onze geschiedenis, investeren in onze cultuur en ontwikkelen eigen ideologieën.’ 

‘Verzet kan op allerlei manieren, zolang we maar vasthouden aan bepaalde waarden. Als arts kan ik niets steunen dat mensenlevens schaadt. Ik verzet me door deel te nemen aan de intellectuele zelfverdediging van Palestijns leven.’

Aan welke waarden moet verzet volgens u voldoen?

We moeten de tactieken van de onderdrukker vermijden. en pleegt seksueel geweld tegen Palestijnen in Israëlische gevangenissen. We willen niet dat Palestijnen mensen martelen of misbruiken.’ 

‘Ayelet Shaked, voormalig minister van Justitie in Israël, noemde kinderen in Gaza die samen met hun moeders moeten worden gedood. Voormalig minister van Defensie Yoav Gallant noemde Palestijnen Palestijnen mogen Israëli’s niet ontmenselijken met hun taal, of antisemitische gevoelens uiten.’ 

‘Als we de werkwijzen van de onderdrukker kopiëren, internaliseren we de onderdrukker alsnog. En dan worden we niet vrij.’

Maar je kunt niet altijd voorkomen dat een Palestijn een Israëliër ontmenselijkt of martelt. Je kunt niet iedereen onder controle houden. Hebben Palestijnen gezamenlijke corrigerende mechanismen om trouw te blijven aan deze waarden?

Ik zal voor mezelf spreken: als die waarden worden geschonden, spreek ik me daartegen uit.’

‘Als samenleving moeten we met elkaar blijven praten. Naast ons gezamenlijke verzet tegen de onderdrukking, moeten we ons met elkaar blijven verbinden. Door de Israëlische bezetting is er voor Palestijnen bijvoorbeeld heel weinig grondgebied over om op te leven, wat onderling wantrouwen en jaloezie in de hand werkt. Door te blijven praten, herstellen we die aanslag op ons sociale weefsel en herstellen we het onderlinge vertrouwen – een belangrijke verzetsstrategie.’

Mag ik u vragen naar het moment dat de Israëlische gijzelaars op 7 oktober 2023 naar Gaza werden gebracht? Op beelden van die dag zie je mensen in Gaza juichen. Hoe kunnen we dat zien als een deel van het verzet, in het licht van de waarden waarbinnen verzet volgens u rechtvaardig is?

‘Deze vraag speelt misschien bij veel van uw lezers. Die juichende mensen reageerden op een eeuw van onderdrukking en vervolging van het Palestijnse volk. Op De mensen juichten, omdat de muren van die gevangenis waren doorbroken.’

‘We kunnen niet simplistisch doen over verzet. Gewapend verzet is maar een heel klein percentage van een kleurrijk spectrum. En al dat verzet komt voort uit de psychologische noodzaak om de bezetting niet te accepteren, niet te normaliseren.’

‘Hoe we verzet op verschillende manieren kunnen uitdrukken, is een debat voor de Palestijnen. Maar soms laten de urgentie van de situatie en de intense provocaties van Israël het niet toe om deze dialoog te voeren.’

Israëlische mensen en hun bondgenoten interpreteren dat juichen als bewijs van de noodzaak van de Israëlische bezetting. ‘Zie je: de Palestijnen haten ons.’

Dat het goed is om te haten, past misschien niet binnen een westers wereldbeeld. Maar om onderdrukking te overleven, is het haten van de onderdrukker belangrijk. Als Palestijnen niet haten wat de Israëlische regering hen aandoet, zullen ze gaan geloven dat ze het verdienen.’ 

‘Ik zal je een voorbeeld geven van een patiënt. Hij leed aan ademloosheid. Geen enkele specialist kon de oorzaak achterhalen. Na een paar maanden, toen hij me voldoende vertrouwde, vertelde hij me dat de symptomen waren begonnen nadat hij was aangevallen door Israëlische soldaten. Zij dwongen hem om smerige taal te gebruiken tegen zijn vrouw en zijn moeder. Zijn lichaam gaf uiting aan de schaamte die hij sindsdien met zich meedroeg. Deze man moet die soldaten, die de staat Israël vertegenwoordigen, haten om weerstand te kunnen bieden aan de schaamte die hij voelt.’ 

‘Maar het verzet van de Palestijnen komt niet primair voort uit haat. Het komt voort uit noodzaak: zonder verzet worden we de schimmen die Israël van ons probeert te maken.’

Het klinkt als een levenstaak, proberen om je als Palestijn te verhouden tot de onderdrukking van de Palestijnse bevolking. Er blijft weinig ruimte over voor andere dingen.

Zeker. Zoveel van onze energie gaat naar het ongedaan maken van de obstakels waarmee Israël ons dagelijkse bestaan bemoeilijkt en ons van onze tijd berooft. Als ik naar mijn werk ga op de Westelijke Jordaanoever, breng ik soms zes uur door bij controleposten. In zes uur kan ik naar Italië reizen, en terug!’

‘De Israëlische bezetting maakt het leven extreem moeilijk, zodat er geen ruimte overblijft om ons daartegen te verzetten.’  

Wat gaan kinderen die in deze omgeving opgroeien geloven over de wereld?

Het is moeilijk om te generaliseren. Maar over het algemeen hebben ze het gevoel dat ze in de steek gelaten zijn door Europa en de VS. Ze zien hen als als vijanden, die ons land helpen koloniseren. En ze zien zichzelf als slechte pleitbezorgers van de Palestijnse zaak.’

Voorlopig komt er geen einde aan de traumatische omstandigheden waarin Palestijnse kinderen opgroeien. Hoe kun je hen dan toch helpen met hun mentale gezondheid?

‘Ik ben er volledig van overtuigd dat we de geestelijke gezondheidszorg in Gaza beter gaan herbouwen dan het was. Het vorige model was individueler ingericht. Maar individuele therapie is niet voldoende om dit gezamenlijke trauma het hoofd te bieden. Ik denk dat we als collectief moeten helen. Meer praatgroepen, meer groepstherapie.’

‘Neem bijvoorbeeld de moeder die na het verliezen van haar twee kinderen tijdens een tapijtbombardement bij me kwam. Zij haalde veel meer steun uit gesprekken met een moeder met een soortgelijke ervaring, dan uit haar gesprekken met mij.’  

‘We moeten ons genezingsproces en onze strategieën in een Palestijnse context plaatsen, daar geloof ik heilig in. Zo werk ik aan voor kinderen – voor Palestijnen een symbool van vrijheid. Ze maken een vlieger met wit papier, schrijven of tekenen erop wat ze willen, laten de vliegers op, en reflecteren als groep op de ervaring.’ 

Wat zegt dat over Palestijnse mensen, en over mensen in het algemeen, dat je zoveel wreedheden en trauma te boven kunt komen?

Dat we kunnen overleven en floreren. Ik wil je vertellen over een sterke overtuiging die ik heb: ik denk dat het reëler is dat wij Palestijnen herstellen van deze genocide, dan dat Israëli’s zullen herstellen van hun morele verval.’

‘Dit trauma en deze wreedheden werden ons per slot van rekening aangedaan. We hebben ons verzet en maar we deden wat we móésten doen om het kwaad te confronteren. En wij zullen herstellen. Terwijl Israëli’s de keuze hadden om niet deel te nemen aan de gruweldaden tegen Palestijnen, maar het wel deden. Zij en hun bondgenoten in het Westen kozen ervoor. Zij zullen daar niet van herstellen. Het zal hun toekomst besmeuren.’