Waarom is Netanyahu nog niet gearresteerd? (En vijf andere vragen over de vervolging van Israëls gruweldaden)

Vierhonderdzeventig dagen. Zo lang heeft het geduurd voordat er een staakt-het-vuren kwam in Gaza.

Op zondagochtend 19 januari 2025 was het zover. Het betekent voor nu een einde aan de eindeloze Israëlische bombardementen en blokkade van hulpgoederen, en de vrijlating van 33 Israëlische en bijna 2.000 Palestijnse gijzelaars en gevangenen.

Na bijna anderhalf jaar van Israëlische bombardementen en beschietingen is de situatie in Gaza catastrofaal: 1,9 miljoen mensen zijn intern ontheemd, ongeveer 66 procent van de gebouwen is beschadigd en volgens het Palestijnse ministerie van Volksgezondheid zijn meer dan 46.000 mensen gedood. Maar volgens recent onderzoek van The Lancet is dat laatste een grove onderschatting: het werkelijke aantal dodelijke slachtoffers zou 41 procent hoger zijn.

Vierhonderdzeventig dagen. Waarom heeft het eigenlijk zo lang geduurd voordat het geweld werd gestaakt?

Al een jaar geleden beschuldigde Zuid-Afrika Israël van genocide, waarvoor nu een zaak loopt bij het Internationaal Gerechtshof. En afgelopen november werd er een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de Israëlische premier Benjamin Netanyahu bij het Internationaal Strafhof.

Waarom konden ’s werelds hoogste juridische organen geen einde maken aan de massale gruweldaden?

Welke rol hebben het Internationaal Gerechtshof en Strafhof?

Eerst even: Wat zijn het Internationaal Gerechtshof en het Internationaal Strafhof eigenlijk? En welke taken en bevoegdheden hebben ze?

Het Internationaal Gerechtshof is het juridische hoofdorgaan van de Verenigde Naties. Het werd opgericht na de Tweede Wereldoorlog en heeft als voornaamste taak bemiddelen tussen staten. Denk hier voornamelijk aan schendingen van internationale conventies en disputen over grenzen. Daarnaast kan het Gerechtshof een adviserende rol aannemen wanneer de Algemene Vergadering of de Veiligheidsraad van de VN hierom vraagt.

Het Gerechtshof heeft níét de bevoegdheid om zelf rechtszaken te starten. Daarvoor moet altijd een verzoek komen vanuit een staat of een orgaan van de VN. Ook behandelt het geen zaken tegen personen, alleen tegen staten.

Het Internationaal Strafhof behandelt wél zaken tegen personen, maar juist niet tegen staten. Het heeft de bevoegdheid om zelf zaken te starten, als een soort officier van justitie. Het Strafhof is een stuk jonger dan het Gerechtshof: het is opgericht in 2002 vanuit het Statuut van Rome.

Het doel van het Strafhof is het doen van onderzoek naar oorlogsmisdadigers en hen vervolgen voor ernstige misdrijven. Het Strafhof is geen onderdeel van de VN, maar gebruikt wel het Handvest van de VN om te bepalen of iemand een van deze misdrijven heeft begaan.

Specifiek houdt het Strafhof zich bezig met genocide, misdaden tegen de menselijkheid, oorlogsmisdaden en misdaden van agressie. Niet de minste beschuldigingen.

Hoe zit het met de genocidezaak tegen Israël?

Sinds de start van de oorlog in Gaza zijn beide rechtbanken druk bezig geweest.

Om te beginnen spande Zuid-Afrika al vrij vroeg in de oorlog, op 29 december 2023, een genocidezaak tegen Israël aan bij het Internationaal Gerechtshof. Aan ironie geen gebrek: Israël, gesticht als veilige haven voor Joden na de Holocaust, werd nu zelf beschuldigd van het plegen van genocide.

Zuid-Afrika koos voor deze route omdat het land gelooft dat Israël het Genocideverdrag schendt en hiervoor bewijs kan leveren. Maar er is een andere reden dat Zuid-Afrika specifiek met een genocidezaak bij het Gerechtshof aanklopte: het was een van de weinige juridische opties die het land voorhanden had.

Bij schendingen van het oorlogsrecht heeft het Gerechtshof niet direct de bevoegdheid om rechtszaken in behandeling te nemen. De Geneefse Conventies, waarin het internationale oorlogsrecht is vastgelegd, hebben geen ingebouwde rol voor het Hof. Staten moeten dus zelf een verklaring afleggen waarin zij het Gerechtshof erkennen in zijn bevoegdheid recht te kunnen spreken in zaken over oorlogsrecht.

En zo’n verklaring heeft Israël niet afgelegd.

Maar het Genocideverdrag heeft de erkenning van het Gerechtshof wél ingebouwd: het bevat een bepaling, artikel 9, die stelt dat alle zaken die te maken hebben met het verdrag verwezen kunnen worden naar het Hof.

Doordat Israël het Genocideverdrag wel heeft ondertekend, gaat het land automatisch akkoord met de bevoegdheid van het Gerechtshof. Zo kon Israël dus toch voor de rechter worden gesleept.

Kan een genocidezaak een genocide stoppen?

Maar een genocidezaak brengt grote beperkingen met zich mee. Zuid-Afrika moet niet alleen bewijzen dat Israël acties uitvoert die mogelijk als ‘genocidaal’ te labelen zijn, maar ook dat er een genocidale intentie achter zit – en dat is heel lastig.

Vind maar een officieel document waarin staat dat een overheid van plan is genocide te plegen. In de praktijk kan dat zeker de intentie zijn, maar staat het niet zwart-op-wit, dan is het moeilijk te bewijzen in de rechtszaal. En mocht het bewijs wel bestaan, dan kan het jaren duren voor dit op tafel ligt.

De belangrijkste functie van een genocidezaak is dan ook om genocidale regimes achteraf ter verantwoording te roepen: je kunt er geen lopende oorlog of genocide mee stoppen. Maar daar hebben volken die het slachtoffer zijn van een genocide natuurlijk niks aan. Tijdens een genocidezaak – dus nog voordat er een uitspraak is – kunnen daarom tussentijdse maatregelen worden genomen wanneer het risico op genocide of onomkeerbare schade te groot is. Deze maatregelen zijn gericht op het voorkómen van genocide.

En dat is precies wat er vorig jaar gebeurde in de zaak tegen Israël. Zo heeft het Hof afgedwongen dat humanitaire hulp toegelaten moest worden in Gaza en geoordeeld dat Israël zijn militaire offensief moest stoppen in Rafah. Maar verder strekt de bevoegdheid van het Gerechtshof niet binnen deze rechtszaak.

Waarom is Netanyahu nog niet gearresteerd?

Dan de arrestatiebevelen. Op 21 november 2024 vaardigde hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof Karim Khan arrestatiebevelen uit tegen de Israëlische premier Netanyahu, diens oud-minister van Defensie Yoav Gallant en drie Hamasleiders. Dit betekent dat het Strafhof deze individuele leiders verdenkt van misdaden tegen de mensheid en oorlogsmisdaden, en dat zij hiervoor moeten worden gearresteerd, zodat zij voor de rechter kunnen verschijnen.

Maar waarom zijn zij dan nog niet opgepakt?

Dat heeft alles te maken met territoriale soevereiniteit, zegt Liesbeth Zegveld, advocaat en hoogleraar War Reparations aan de Universiteit van Amsterdam. Een internationaal hof kan niet zomaar op Israëlisch grondgebied ingrijpen.

‘Dat is fundamenteel anders dan wat we in een nationale context, binnen onze eigen landsgrenzen hebben’, legt Zegveld uit. ‘Als wij hier in Den Haag een uitspraak hebben, is de landelijke politie bevoegd om dat tot in Noordoost-Groningen te handhaven.’

Maar er bestaat niet zoiets als een internationale politie. Wie er wel verantwoordelijk is voor de uitvoering van het internationaal recht? De natiestaten zelf.

Hoe werkt dat in de praktijk? In het geval van de arrestatiebevelen moeten de 125 landen die het Statuut van Rome hebben ondertekend Netanyahu oppakken wanneer hij hun grondgebied betreedt. Alleen schuurt Netanyahu’s rol als premier hier: in principe worden staatshoofden niet opgepakt wanneer zij naar het buitenland reizen.

Dit betekent niet dat Netanyahu immuun is, maar zijn status als zittend staatshoofd wordt door sommige staten wel aangegrepen om niet in te grijpen.

Neem Polen. Vandaag is Netanyahu daar uitgenodigd om bij de jaarlijkse herdenking van Auschwitz aanwezig te zijn. Als Netanyahu binnen de Poolse grenzen treedt, moet de Poolse politie hem eigenlijk oppakken. Maar de Poolse premier Donald Tusk verzekerde dat Netanyahu veilig naar Polen kan reizen,^* ondanks de juridische verplichting hem op te pakken.

Hier zit een risico in, ziet Marten Zwanenburg, hoogleraar militair recht aan de Universiteit van Amsterdam en de Nederlandse Defensie Academie. ‘Toen er een arrestatiebevel kwam tegen Poetin, waren er geen westerse landen die een beroep op immuniteit deden en vonden dat hij daarom niet gearresteerd kon worden’, zegt hij. ‘En dat is nu wel zo met Netanyahu. Ik denk dat – of dat nou zo bedoeld is of niet – de schijn ontstaat dat wat geldt voor de een niet geldt voor de ander.’

Wie kan een einde maken aan de illegale bezetting van de Palestijnse gebieden?

En dan is er nog het advies van het Internationaal Gerechtshof aan de Verenigde Naties, over de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden. In een resolutie van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties van 19 januari 2023 – nog voordat er sprake was van een oorlog in Gaza – verzocht de Vergadering het Gerechtshof om juridisch advies.

Kort samengevat wilde de Vergadering advies over de juridische consequenties van Israëls aanhoudende bezetting van de Palestijnse gebieden, de doorlopende schending van hun recht op zelfbeschikking, welke invloed dit beleid en de acties hebben op de legaliteit van de bezetting, en welke juridische consequenties dit heeft voor álle staten en de Verenigde Naties.

Het advies van het Gerechtshof kwam op 19 juli 2024, ruim negen maanden na het begin van de oorlog. En de uitspraken van het Hof waren ferm.

De bezetting van een gebied in oorlogstijd is niet direct illegaal – mits deze niet te lang duurt, er geen constante dreiging van geweld is en deze niet het recht op zelfbeschikking van de bevolking ondermijnt. Maar aangezien dit in de 57 jaar Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden altijd het geval is geweest, gaat het hier om een langdurige illegale bezetting, zegt het Gerechtshof. En daar valt ook Gaza onder.

Hoewel de Algemene Vergadering en de Veiligheidsraad Israël hiervoor ter verantwoording moeten roepen, benadrukt het Gerechtshof dat álle staten (dus ook Nederland) hieraan moeten meewerken.

Maar geen haan die ernaar kraait. Samenwerkingen met Israël gaan gewoon door en de Verenigde Staten vetoën elke resolutie in de VN-Veiligheidsraad. De annexatie van de Westelijke Jordaanoever is na het staakt-het-vuren in een stroomversnelling terechtgekomen.^* Terwijl de andere staten juridisch verplicht zijn om actie te ondernemen door bijvoorbeeld het opleggen van sancties aan Israël.

En dat is de reden waarom de oorlog in Gaza zo lang kon doorgaan: niet alleen vanwege de beperkte bevoegdheid van de instituties, maar vooral omdat de internationale gemeenschap verzaakte in te grijpen.

Waar is het internationaal recht nog wél goed voor?

Dit is erg kwalijk, want het niet naleven van deze juridische verplichting zorgt voor de erosie van het internationale rechtssysteem. Als het geweld van Israël door de vingers wordt gezien, wordt het in de toekomst steeds lastiger om staten en oorlogsmisdadigers ter verantwoording te roepen.

Maar dat betekent niet dat het internationaal recht niets meer uithaalt, zegt universitair docent internationaal recht aan de Universiteit Leiden Giulia Pinzauti. Rechtszaken zoals de genocidezaak zijn wel degelijk van belang. ‘Ten eerste biedt het [Gerechtshof] een plek waar bewijs kan worden gepresenteerd van schendingen die ter plaatse gebeuren’, stelt Pinzauti. ‘De rechtbank zorgt met zijn uitspraken ook voor een specifieke vertelling van de feiten, en dat is erg belangrijk wanneer er tegenstrijdige narratieven over de oorlog rondgaan.’

Ook kan Nederland zelf door deze uitspraken juridisch aansprakelijk worden gesteld voor het gebrek aan actie, zoals in de zaak bij het Gerechtshof tussen Nicaragua en Duitsland over Duitse militaire steun aan Israël. Of neem de zaak tegen de Nederlandse staat om te stoppen met het leveren van F-35-onderdelen aan Israël: die kreeg meer gewicht door de rechtszaken die liepen bij het Internationaal Gerechtshof en het Strafhof.

Willen we een toekomst met een gezond internationaal rechtssysteem, dat vrede, veiligheid en stabiliteit kan waarborgen, dan moeten we voor niemand een uitzondering maken. Ook niet voor Israël.