Niks eigen schuld of ouderdomskwaal: diabetes type 2 is een ziekte van de samenleving

Wie iets over diabetes type 2 leest, denkt waarschijnlijk aan een ouderdomsziekte. Maar dat beeld klopt niet meer: er zijn al meer dan een miljoen Nederlanders die er last van hebben en elke week komen er nog eens duizend bij –^* en dat zijn lang niet alleen ouderen, maar ook jongeren en kinderen.

Door diabetes type 2 reageert je lichaam niet goed op insuline, het hormoon dat de bloedsuikerspiegel reguleert. Suiker wordt daardoor niet omgezet in energie, maar blijft in je bloed aanwezig. Je bent moe, hebt een droge mond, plast veel, hebt veel last van infecties (denk aan een blaasontsteking), je valt af, je kunt wazig zien en je hebt wondjes die maar niet willen genezen.^*

Veel van deze symptomen, zoals je vermoeid en futloos voelen, zijn voor veel mensen geen reden om naar de dokter te gaan. Naar schatting loopt bijna de helft van de mensen met diabetes type 2 dan ook jarenlang rond met de ziekte zonder te weten dat ze ziek zijn.^*

En dat is niet alleen vervelend, het is ook gevaarlijk: als diabetes type 2 lang niet wordt opgemerkt, raken de bloedvaten ongemerkt beschadigd door de ziekte. Mensen met diabetes leven gemiddeld vier jaar korter dan mensen zonder.^* De glucose stapelt zich op in het bloed, als bakstenen in een tunnel, waardoor je het risico loopt gezondheidsproblemen te krijgen, zoals hart- en vaatziektes, oogproblemen, nierschade of bloedvergiftiging.^*

Maar zover hoeft het niet te komen: als de diagnose eenmaal is gesteld, kan de juiste behandeling het tij keren. Met medicijnen, bijvoorbeeld. Maar vooral door de leefstijl drastisch aan te passen.

Dus is het tijd voor een wake-upcall: diabetes type 2 is een onbekende, vaak onzichtbare, maar chronische ziekte. Hoe voorkomen we dat er zo snel zo veel nieuwe zieken bij blijven komen?

Waarom verspreidt de ziekte zich nu zo snel?

Sinds de eeuwwisseling gaat het opvallend snel met de diabetes type 2-cijfers. Huisartsen zijn zich er meer van bewust, waardoor de ziekte vaker wordt herkend,^* maar bij de snelle verspreiding ervan spelen een aantal zaken een rol: erfelijke aanleg, leeftijd en inkomen. Zo komt de ziekte vaker voor bij mensen met een Surinaams-Hindostaanse, Marokkaanse of Afro-Surinaamse achtergrond, bij oudere mensen en bij mensen met een lager inkomen.

Maar de grootste boosdoener is een ongezonde leefstijl: te veel ongezond eten en te weinig bewegen, met overgewicht tot gevolg. Ongezond eten tast de bloedvaten aan en veroorzaakt schommelingen in de bloedsuikerspiegel, waardoor je meer zin krijgt om te eten. Te weinig beweging leidt ook tot een ongunstige balans tussen goed en slecht cholesterol in het bloed.

In 2023 had de helft van alle Nederlanders van 18 jaar en ouder overgewicht.^* Niet heel gek: mensen bewegen steeds minder^* en Nederlanders zijn Europees kampioen zitten. We zitten zo’n 8,7 uur per dag, vooral tijdens werkuren.^* In de winkelschappen ligt vooral ultrabewerkt voedsel, bomvol geur-, kleur- en smaakstoffen (die een verhoogd risico geven op diabetes type 2).^* En maar liefst 75 procent van de (online) reclames die we dagelijks zien, gaat over fastfood.^* Zo geven we diabetes type 2 zelf de kans zich steeds sneller te verspreiden.

Het beste medicijn: ál je gewoontes veranderen

Als je de diagnose diabetes type 2 krijgt, schrijft de arts je vaak pillen voor om je bloedsuikerspiegel te verlagen. Werkt dit niet, dan mag je ook insuline gaan spuiten. Dat doe je meestal in je buik en bovenbenen, één tot vier keer per dag. Door dit hormoon kunnen koolhydraten (zoals suiker) uit je voedsel je cellen in, en blijven ze niet achter in je bloed.

En je leefstijl, die grote boosdoener, moet om. Dit vraagt enorm veel inzet van jou, want gewoontes verander je niet zomaar: ze zijn onbewust, het is routine, dus ons brein is eraan gewend.  Elke dag moet je alles bijhouden: wat je eet, hoeveel je beweegt en afvalt, je bloedsuikerwaarden, et cetera. Daar helpt niet alleen de huisarts (soms samen met een praktijkondersteuner) bij, maar ook een diëtist, een maatschappelijk werker, een psycholoog en een fysiotherapeut. In ernstige gevallen zelfs een specialist in het ziekenhuis.

Een hoop verschillende mensen dus, die je niet alleen ondersteunen bij gezonder eten en meer bewegen, maar je ook helpen om gemotiveerd te blijven. Zij begeleiden je terwijl je al die grote veranderingen integreert in jouw leven.

Aan professionals en goede bedoelingen dus geen gebrek. Alleen: een traject met zoveel verschillende zorgverleners kan zwaar zijn. Je moet steeds opnieuw hetzelfde verhaal vertellen, wat vermoeiend en frustrerend kan zijn, zeker als je je al niet lekker voelt. En als je nog niet precies begrijpt wat er allemaal aan de hand is in je lichaam, verlies je al snel het overzicht. Al die afspraken en het huiswerk bij elkaar opgeteld maken het praktisch een fulltime baan.

Ook wordt van je gevraagd dat je meedoet met het programma Gecombineerde Leefstijlinterventie: een tweejarig traject met nóg meer hulpverleners, die het op hun beurt makkelijker voor je willen maken door je te helpen bij het ontwikkelen van een duurzame, gezonde leefstijl.

Weer goedbedoeld dus, maar zo’n programma vraagt nóg meer tijd van zieke mensen. De helft maakt het programma niet af, omdat het hun te veel tijd kost of ze de motivatie niet meer kunnen opbrengen.^* Het is té veel, zeker voor wie geen (vaste) woning of baan heeft, ver weg woont of de reiskosten niet kan betalen.

Mensen die in armoede leven, ervaren bijvoorbeeld continu stress, waardoor er weinig ruimte is om uitgebreid na te denken over leefstijlveranderingen voor de lange termijn. En laten dat nou precies de mensen zijn die vanwege hun sociaal-economische positie een groter risico lopen op diabetes type 2.

Beter worden? Je moet het maar kunnen

Hoe intensief je ook wordt begeleid, er hangt veel af van wat je zelf doet – of kúnt doen. Het is bijvoorbeeld al lastig om je hulpvraag goed onder woorden te brengen als je ziek of uitgeput bent. Factoren zoals armoede, waardoor je veel stress ervaart en met moeite het hoofd boven water houdt, maken het nog veel moeilijker om je gewoontes te veranderen én je nieuwe leefstijl vol te houden – waardoor je diabetesklachten blijven bestaan.^*

Een gezonde leefstijl is echter niet zo makkelijk vorm te geven als je weinig te besteden hebt. Ongezond eten is vaak goedkoper en makkelijker verkrijgbaar.^* Zo ligt bij de supermarkt vrijwel elke week iets van chocolade, frisdrank, ijs, koek, snoep of toetjes in de bonusbak. En is er altijd wel ergens alcohol in de aanbieding. Sporten is vaak duur,^* net als fysiotherapie.

Bovendien kost begeleiding bij het verbeteren van je leefstijl je nog extra. Op de lange termijn levert het je zeker wat op, maar je moet het op de korte termijn wel kunnen betalen.^* Ook een gezonde leefomgeving is niet iedereen gegund. In armere wijken vind je meer snackbars,^* en minder groen of sportfaciliteiten.

Anders gezegd: Ben je arm én heb je diabetes type 2? Dan sta je met 1-0 achter. Of 2-0, eigenlijk.

Wat is ‘gezond’ precies?

Om goed om te gaan met diabetes, heb je bovendien voldoende kennis en flink wat gezondheidsvaardigheden nodig. Je moet simpelweg weten wat goed voor je is: dat is dus niet alleen dagelijks een portie gezond voedsel en beweging, maar bijvoorbeeld ook een goede nachtrust en genoeg momenten waarop je je kunt ontspannen. Wat voor de een vanzelfsprekend is, is nieuws voor de ander: wist je dat zeven op de tien Nederlanders niet elke dag fruit eten?^*

Om erachter te komen wat je leefstijl gezond maakt, moet je in staat zijn de juiste gezondheidsinformatie te vinden, te begrijpen en vervolgens toe te passen in je eigen leven. Daarvoor moet je bijvoorbeeld weten hoe je onbetrouwbare informatie die op het internet te vinden is van betrouwbare informatie kunt onderscheiden. Zo zijn er allerlei alternatieve (detox)behandelingen te vinden die niet even veilig of bewezen effectief zijn als dat wat de arts je voorschrijft.^*

Weer is het dus voor de doelgroep die al het grootste risico loopt, ook de grootste uitdaging: voor mensen die de Nederlandse taal slecht beheersen of moeite hebben met lezen en schrijven, is het natuurlijk lastiger om de juiste vragen te stellen aan de huisarts en aan iedere hulpverlener duidelijk te maken wat je precies nodig hebt.

Je naasten kunnen je helpen je gezonde leefstijl vol te houden,^* maar als die ook niet beschikken over de juiste kennis en kunde, heb je daar minder aan. Dat kan je zelfs tegenwerken: het helpt niet als je partner elke avond een maaltijd zonder groenten voor je kookt, je huisgenoot je saai vindt omdat je niet meedrinkt of je vrienden je aansporen op de bank te blijven zitten in plaats van dat jullie samen een wandeling maken.

Nee, diabetes is niet je eigen schuld

Omdat leefstijl zo’n grote rol speelt, wordt al snel gedacht dat mensen diabetes type 2 zelf in de hand hebben. Zo’n 89 procent (!) van alle mensen met diabetes loopt vaak tegen onbegrip aan.^* Ben je dik? Dat is dom. Heb je diabetes? Eigen schuld. Door dit stigma vragen mensen minder snel om hulp, bang voor de reactie.

Leefstijl lijkt misschien iets wat door iedere persoon zelf wordt bepaald, maar op vele factoren heeft het individu weinig of helemaal geen invloed. Wim Tilburgs weet daar alles van. Hij kwam in actie toen zijn zoon hem aanmoedigde om met zijn diabetes aan de slag te gaan. Insuline spuiten was voor hem behoorlijk confronterend. ‘Tien jaar geleden waren er nog geen hulpverleners die specifiek mensen met diabetes konden helpen hun ziekte beter te begrijpen en te beheersen. Ook werd diabetes type 2 gezien als een onomkeerbare ziekte’, vertelt hij.

Tilburgs wil dat mensen met diabetes type 2 zich realiseren dat ze er niet alleen voor staan. Hij is oprichter en voorzitter van stichting Je Leefstijl als Medicijn, waarbij inmiddels ruim 17.000 mensen zijn aangesloten. Daar werken ze sámen aan een gezonde leefstijl.

De stichting voorziet mensen van de juiste informatie over de ziekte en organiseert lessen over gezondheid. Familie, vrienden en zorgverleners zijn ook welkom. ‘Kinderen zijn nooit de enigen die dik zijn, vaak geldt dat ook voor hun verzorgers’, zegt Tilburgs. Ook zorgt de stichting ervoor dat mensen met diabetes elkaar kunnen ontmoeten en ervaringen kunnen delen. Bijvoorbeeld door samen gezonde Marokkaanse maaltijden te bereiden. Dat laat niet alleen zien dat gezond eten niet saai hoeft te zijn, maar ook dat een gezonde leefstijl kan worden aangepast aan verschillende smaken en tradities.

Tilburgs is met zijn stichting een van de initiatiefnemers van de wekelijkse wandelingen bij Gezond Helmond. De deelnemers gaan ongeveer twintig weken lang één keer per week wandelen in hun eigen buurt, met een groep mensen die diabetes – of een verhoogd risico daarop – hebben. Ze krijgen daarbij begeleiding van iemand die werkt in de zorg, sport of welzijn.

Een koolhydraatarm dieet heeft hem zelf uiteindelijk geholpen de ziekte onder controle te krijgen, zegt Tilburgs. Maar dat werd toen door artsen niet actief gestimuleerd. ‘Diabetes is een sociaal probleem dat gemedicaliseerd wordt’, zegt Tilburgs. Het belangrijkste is een omgeving die jou helpt en stimuleert bij het maken van gezonde keuzes.

Samen, zonder oordeel, zonder verplichtingen.

Wat kan de overheid doen?

Een gezonde leefomgeving is een recht voor iedereen hier in Nederland.^* Gelukkig worden er vanuit allerlei hoeken in de maatschappij stappen gezet om dat recht voor iedere Nederlander in praktijk te brengen. Niet alleen door burgerinitiatieven zoals de stichting van Tilburgs, ook de overheid zet stappen – al zijn het er nog niet genoeg.

Al jaren wordt er geprobeerd om in elke tak van beleid rekening te houden met gezondheid – ook wel ‘health in all policies’ genoemd.^* Denk aan schone lucht, ondanks het verkeer, en aan veilige werkomstandigheden. Onze gezondheid is dan ook niet alleen de verantwoordelijkheid van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, maar van alle ministeries.

Als het om diabetes type 2 gaat, en om een gezonde leefomgeving, moet die health in all policies de weg van papier naar praktijk nog vinden. Om een gezonde leefstijl gemakkelijker te maken voor iedereen, zou de overheid junkfoodreclame kunnen verbieden, zoals ze in het Verenigd Koninkrijk hebben gedaan. Of alle reclame die op kinderen is gericht, zoals in Noorwegen.^* Nederland kan ook leren van Chili, waar waarschuwende stickers geplakt worden op ongezond voedsel in supermarkten.^* Gezond voedsel moet aantrekkelijker worden geprijsd en in de supermarkt beter herkenbaar en toegankelijker worden.^*

De overheid zou eveneens kunnen investeren in de leefomgeving in armere wijken, in samenspraak met de bewoners, zodat die meer mogelijkheden krijgen om op een laagdrempelige manier in beweging te komen. ‘Blue Zones’, als het ware: plekken op de wereld waar mensen opvallend gezond en oud worden, vaak zonder langdurige ziektes of mentale achteruitgang. Het geheim? De voeding is er onbewerkt en komt uit de eigen omgeving, de mensen bewegen dagelijks veel en wonen in een hechte gemeenschap waarin men elkaar steunt. Mensen blijven actief in die gemeenschap, ook na hun pensioen.

Met zijn stichting Je Leefstijl als Medicijn komt Tilburgs in Helmond al in de buurt van zo’n Blue Zone-idee. En als bestaande initiatieven elkaar weten te vinden, kan het een stuk sneller gaan, denkt hij: ‘Er bestaat al zoveel om mensen te helpen gezonder te leven, maar we werken te weinig samen. Dat is zonde. Ga naar de mensen toe, kijk wat er al is en werk samen om het beter te maken.’

Een gezonde portie bemoeienis

Is dat geen betutteling, die focus op gezond? Nee, zeker niet. Ik heb tijdens mijn werk als onderzoeker geleerd dat mensen simpelweg niet opgewassen zijn tegen al die ongezonde, ultrabewerkte verleidingen die overal op de loer liggen. Bovendien vindt een groot deel van de Nederlanders juist dat de overheid haar verantwoordelijkheid moet nemen en mensen actief moet ondersteunen bij het maken van gezondere keuzes.^*

Als de overheid je voorschrijft hoeveel gram groenten je per dag moet eten, je verplicht een stappenteller laat dragen of je een boete geeft als je eens een frietje bestelt: dát is ingrijpen in je persoonlijke vrijheid. Dat is betutteling. Maar een omgeving creëren waarin gezonde keuzes vanzelfsprekend en toegankelijk zijn? Dat is goed beleid.

Zolang diabetes type 2 behandeld wordt als een medisch probleem in plaats van een maatschappelijk vraagstuk, plakken we pleisters op een lek dak. Een gezonde leefstijl begint niet bij de dokter of de apotheek, maar op straat, bij de sportvereniging, in de supermarkt en op school.