Wat te doen met klootzakken: een korte handleiding

Dat Trumps tweede termijn zorgen baart en menigeen zal doen fronsen, is meer dan begrijpelijk. De man is wispelturig, onnavolgbaar en in de eigen ogen een soort van God. Tegelijkertijd is hij gewoonweg democratisch verkozen, en dat geeft hem legitimiteit om de binnen- en buitenlandse koers van de Verenigde Staten te veranderen (waarin hij overigens zeer ondemocratisch te werk gaat).

Maar waar zit hem, los van de inhoud van zijn agenda, het wezenlijke verschil tussen Trump en de vorige democratisch verkozen leiders?

Simpel: meer dan zijn voorgangers, is hij een klootzak. En als je weet hoe je met een klootzak om moet gaan, weet je ook wat je tegen zijn bullshit kunt doen.

Een spreker die bullshit verkondigt, bekommert zich niet om de waarheid

Een doorsneespeech van Trump laveert onbegrijpelijk maar moeiteloos tussen meningen, hyperbolen, verdraaiingen, zelfverheerlijking en het verkondigen van regelrechte onwaarheden. Mensen die met hem proberen te debatteren over deze onwaarheden, leggen het af. Het zijn namelijk geen leugens, het is bullshit.

Dat is een belangrijk verschil.

In 1986 publiceerde de Amerikaanse filosoof Harry G. Frankfurt het spraakmakende essay On Bullshit . Het verschil tussen een leugen en bullshit, zo stelt Frankfurt, is dat bij een leugen de waarheid er nog enigszins toe doet. Wie liegt wil de waarheid namelijk verhullen; wie niet liegt, heeft de waarheid hoog zitten.

Bij bullshit is dat anders. Een spreker die bullshit verkondigt, bekommert zich niet om de waarheid. Zolang de statements het doel dienen en de eigen achterban ophitsen, doet de waarheid er niet toe.

Als Trump bijvoorbeeld beweert dat immigranten de honden en katten van de inwoners van Springfield eten, weet hij heus wel dat hij aan het bullshitten is.

Hij weet gewoonweg dat er in Springfield veel immigranten wonen en zijn achterban het niet zo op migratie heeft. Met zijn bullshitretoriek speelt hij in op dat sentiment. Of zijn statement waar of onwaar is, is compleet irrelevant; het gaat hem om aandacht en stemmen. 

Sociale media zijn een bullshitput zonder bodem

De verstrengeling tussen Amerikaanse politiek en bullshit is niet nieuw. Frankfurt waarschuwde er lang geleden al voor: het is niet dat er meer bullshit is dan vroeger, maar er zijn nu veel meer kanalen waarop die bullshit verspreid kan worden. Trump als bullshitter is dan ook geen unicum in de Amerikaanse politieke geschiedenis: Ronald Reagan en Bill Clinton konden er ook wat van.^*

Het verschil zit hem in het gebruik van die verspreidingskanalen van bullshit. Trump is een meester in het bespelen van de klassieke media. Hij is er zelfs groot door geworden. En het zijn vooral sociale media, die zo’n slordige tien jaar na de publicatie van On Bullshit hun intrede deden, die een bullshitput zonder bodem zijn. Het wemelt er van de complotten, uit hun verband gerukte beweringen en contextloze claims.

Ook in het bespelen van sociale media blijkt Trump onnavolgbaar. Dat staat nog los van het feit dat de man een eigen socialmediakanaal heeft.

Dat maakt van Trump the greatest bullshitter of the modern age.^* Bijna meesterlijk benut hij alle media, en zonder gevaar is dat niet.

Het veelvuldig gebruiken én verspreiden van bullshit zorgt op termijn voor een lamgeslagen volk dat niet meer weet wat het geloven moet. Het was Steve Bannon, Trumps adviseur tijdens diens eerste termijn, die er een strategie van maakte: ‘The real opposition is the media. And the way to deal with them is to flood the zone with shit.’^*

Niet de democraten zijn het probleem, nee, de klassieke – veelal waarheidsgetrouwe – media zijn het probleem. Zíj zitten de radicaal-rechtse heilstaatdroom in de weg. Om mensen van die klassieke media weg te krijgen moet je ze niet overtuigen, maar desoriënteren.^* Bullshit is daarvoor het instrument bij uitstek.

Waar Frankfurt ook voor waarschuwde: wanneer bullshit mainstream wordt, is er nog straffere bullshit nodig om op te vallen. Dan is de vraag: hoe win je die bullshitrace to the bottom?

Nou, wees een klootzak. 

Zodra je het weet, zie je klootzakken overal

Hoogleraar filosofie aan de Universiteit van California, Aaron James, schreef in 2012 het boek Assholes: A Theory . James onderzoekt daarin het fenomeen van de klootzak in onze moderne samenleving: wanneer kan en mag je iemand als klootzak classificeren. 

Volgens James voldoet een klootzak aan drie kenmerken. Een klootzak heeft een superioriteitsgevoel, kent zichzelf vanuit dat superioriteitsgevoel systematisch bepaalde voordelen toe en is immuun voor de klachten van anderen.

Dat wil zeggen: een klootzak gedraagt zich op een egocentrische en onredelijke manier, overschrijdt bewust sociale normen, heeft geen respect voor anderen en zal nooit verantwoording voor zijn daden afleggen.

Zodra je het weet, zie je klootzakken overal. In de trein bijvoorbeeld. Hoe druk het ook is, er is altijd wel iemand die met een tas een stoel bezet houdt. Wil die persoon na verzoek de tas niet weghalen, is het een klootzak. Want diegene neemt bewust en respectloos de ruimte in van anderen en het comfort van de klootzak is kennelijk belangrijker dan het jouwe.

Klootzakken in de trein zijn natuurlijk van een andere orde dan klootzakken die president zijn van de machtigste natie op aarde. De schade aan samenleving en democratie kan groot zijn. Een wereld zonder gedeelde waarheid wordt een grabbelton van bullshit; een wereld zonder enige vorm van morele gelijkheid nodigt uit tot dictatorschap. James noemt Vladimir Poetin, Silvio Berlusconi en Hugo Chávez onomwonden klootzakken.

Dat publieke klootzakken meesters zijn in het bullshitten is logisch. Het is een instrument om hun morele superioriteit in de verf te zetten en heersende normen en waarden in diskrediet te brengen. Maar niet alle bullshitters zijn klootzakken. 

Reagan was een prima bullshitter, maar hij bood namens de Amerikaanse overheid formeel excuses aan voor de honderdduizend opgesloten Amerikaanse Japanners tijdens de Tweede Wereldoorlog.^* En Clinton bood publiekelijk zijn excuses aan na de Lewinsky-affaire.^*

Het verschil met Trump: hij heeft nog nooit voor iets excuses aangeboden en is nog nooit vrijwillig door het stof gegaan. En als iemand hem publiekelijk door het stof doet gaan, volgt er sowieso wraak. Trump heeft van persoonlijke aanvallen en de pertinente weigering zijn fouten toe te geven een persoonlijke modus operandi gemaakt.^*

Je kan ze niet cancelen, wel managen

Volgens James moeten we het bestaan van klootzakken als een gegeven zien. Ze horen bij een moderne samenleving en zijn overal: in de bedrijfswereld, het bankwezen en dus de politiek. Je kan ze niet cancelen, wel managen.

Een logische neiging bij het aanhoren van hun bullshit, is het weerleggen van de claims met feiten. Maar met factchecken pak je de bullshitter en zijn fanatici niet, want de waarheid is irrelevant. Wat je wel kan doen: vertraag de bullshitstroom. Vraag de bullshitter om zijn statement te herhalen en te duiden wat hij precies bedoelt. Dat geeft toeschouwers de kans om de bullshit te laten indalen en hun gedachten te ordenen. 

Ook humor en ironie zijn goede antigifpillen tegen bullshit. Laat op een grappige manier zien hoe dwaas de claims zijn. Bij de Springfield-uitspraak over huisdieretende migranten kon Trumps opponent Kamala Harris haar verbazing en afschuw niet onder stoelen of banken steken. Trump heeft haar daarmee waar hij haar hebben wil. Ze had ook kunnen antwoorden: ‘Ha, ik dacht dat het de marsmannetjes waren.’ Met andere woorden, behandel de bullshit voor wat het is en niet voor een heuse claim waar je feitelijk verweer tegen nodig hebt.

Stap dus niet in het frame van de bullshitter, want dan krijgt de bullshit de aandacht die hij niet verdient. Of beter nog: zoek vormen om hun bullshit wijd te verspreiden, zoals bijvoorbeeld een grappig liedje met de uitspraken dat migranten honden eten.

De beste reactie op klootzakken is er een zekere tolerantie voor te ontwikkelen. Dat betekent niet dat je alles maar moet aanvaarden, maar wel dat je je gevecht verstandig moet kiezen.

Kijk bijvoorbeeld naar hoe toenmalig premier Mark Rutte zes jaar geleden Trump zijn retorische gang liet gaan over een samenwerking tussen de EU en de Verenigde Staten. Trump zei dat zowel een deal als geen deal een prima oplossing zou zijn. Rutte sprak hem, met een typische Rutte-lach, subtiel tegen. Trump knikte pardoes instemmend.^*

Tolerantie is niet hetzelfde als onverschilligheid. Het is volgens James nodig om jezelf te verzetten tegen klootzakken, maar doe dat niet om de klootzak te overtuigen of tot excuses te dwingen. Gaat niet gebeuren. 

Wel kun je, door verzet, het publiek meegeven wat volgens jou de normen en waarden zijn, en dat er dus een alternatief is voor het klootzakkengedrag. Een standpunt over migratie kan je wellicht niet veranderen, maar je kan het publiek wel meegeven dat hoe er gepraat wordt voor jou een brug te ver is. En van daaruit kun je zelf beginnen te oreren over normen en waarden die voor jou belangrijk zijn – zonder het woord ‘migratie’ nog in de mond te nemen.

Blijf vooral dicht bij jezelf. Als iemand bullshit nodig heeft om zijn punt te maken of een klootzak moet zijn om zijn gram te halen, zegt dat meer over die persoon dan over jou. Negeer het en stijg boven de bullshitbeerput uit. Blijf eervol, want dat is alles wat een klootzak niet is.

En misschien kan een beetje compassie ook geen kwaad: een klootzak zijn is ook niet altijd even makkelijk.