De rechtsstaat is niet ineens in gevaar. Dit is achterstallig onderhoud

De zogenoemde Amsterdamse togadriehoek trekt aan de alarmbel. In De Telegraaf schrijven de hoofdofficier van justitie, de president van de rechtbank Amsterdam en de deken van de orde van advocaten dat ze zich ernstige zorgen maken over de rechtsstaat – die staat in heel Nederland onder druk, zien zij.

Een soortgelijk geluid horen we regelmatig sinds de verkiezingsoverwinning van PVV-leider Geert Wilders – veelal afkomstig van linkse politici: onze rechtsstaat is razendsnel aan het afbrokkelen.^*

Ik word er soms wat ongemakkelijk van. Wie altijd al buiten de rechtsstaat viel, ziet niets afbrokkelen. Laat staan razendsnel. Pas nu de hoogopgeleide mondigere burgers de rechtsstaat voelen wankelen, klinkt de alarmbel.

Nul vertrouwen

De bedoelingen van de rechtsstaat zijn helder: het beschermen van burgers tegen de macht van de overheid. Houdt iedereen zich netjes aan de regels van het recht, dan is er onderling vertrouwen en weten we wat we aan elkaar hebben. Maar juist daar schort het al jaren aan.

Neem Jeffrey. Hij heeft nul vertrouwen in de overheid.^* Hij is een van de ruim 700.000 huishoudens met problematische schulden.^* Zij krijgen te maken met een wirwar aan regels en worden overgelaten aan een hongerige schuldenindustrie. Zij zijn een verdienmodel met – pijnlijk genoeg – vaak de overheid zelf als grote en belangrijke schuldeiser. En wie schulden heeft, zal hard boeten.

Ook Derya, Janet, Nazmiye, Badriah en Naoual zijn hun vertrouwen in de overheid kwijt. Zij zijn samen met tienduizenden anderen slachtoffer geworden van het toeslagenschandaal.^* Gezinnen waarvan vermoed werd dat ze fraudeerden met de kinderopvangtoeslag, werden vermorzeld door de overheid en belachelijk diep in de ellende gestort.^*

Waar er ook weinig vertrouwen is in de overheid: Groningen.^* De veiligheid, het beschermen van bezit, de gezondheid en het welzijn van meer dan 80.000 Groningers werden jarenlang structureel genegeerd bij de besluitvorming omtrent de Groningse gaswinning.^* Gas boven Groningers.

Stel dat we aan al deze mensen vragen of de rechtsstaat razendsnel aan het afbrokkelen is sinds het kabinet-Schoof, wat zou hun antwoord zijn?

Ik zal het even zeggen zoals ik het zie: de overheid als beschermvrouwe is voor velen allang een utopie gebleken. En Vrouwe Justitia was tot nu toe blind voor al dit onrecht.

De ruïne van de rechtsstaat

Al in 2002 concludeerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) dat de rechtsstaat aan groot onderhoud toe was. De WRR zag dat de overheid zich anders ging opstellen en gedragen ten aanzien van haar burgers. Enerzijds bombardeerde ze burgers tot klanten, anderzijds kregen diezelfde burgers steeds meer zaken door hun strot geduwd, ten gevolge van ‘bestuurlijke besluitvorming’.

Maar dat slikten die burgers niet zomaar. Als tegenreactie gingen ze zich dan maar gedragen als klant en werden ze opstandig en minder gehoorzaam. Hoogopgeleide en mondige burgers voorop. Vrij vertaald naar het heden: prima, die windmolens, maar niet in mijn achtertuin. Prima, meer belasting betalen, maar niet in mijn box 3. Dan nog liever een gang naar de rechter.

Voor de kwetsbaardere burgers kwamen de kaarten compleet anders te liggen. Voor hen is een gang naar de rechter haast onmogelijk. Er werd namelijk jarenlang fors bezuinigd op de sociale advocatuur, die er is voor mensen met onvoldoende geld  – ook wel ‘pro Deo’ genoemd. Terwijl de behoefte aan gesubsidieerde rechtshulp juist toeneemt en daarbij vaak gaat om zaken die tornen aan de bestaanszekerheid van mensen: wonen en inkomen.

Wat daar nog bij komt, is dat door meer complexe wet- en regelgeving ongeveer 60 procent van de pro-Deozaken tegen de overheid wordt gevoerd.^* De rechtshulp ontmantelen en tegelijkertijd er meer mensen in duwen. Beetje een aparte opvatting van wat een rechtsstaat zou moeten zijn, denk ik dan. Klem zitten in het systeem is dan vechten tegen datzelfde systeem, met totaal ongelijke middelen.

Laat het duidelijk zijn: voor veel burgers is de rechtsstaat na een decennialange verwaarlozing een ruïne geworden. Al was de WRR in 2002 nog hoopvol: er was wel achterstallig onderhoud, de rechtsstaat zelf stond niet ter discussie.

De roep om vervreemding

Nu populisten zich in het centrum van de macht bevinden, staat de rechtsstaat zelf wél ter discussie. Ongeveer een derde van de Nederlanders is voorstander van een meer autocratische of technocratische vorm van bestuur.^* En zelfs onder de mensen die dat niet willen, bestaat het idee dat de regering het parlement, de rechter en zelfs de wet mag negeren als ze beleid in de weg zitten. Dus dat de overheid zich niet langer permanent hoeft te binden aan de regels van het recht.

Tja, het is niet zo dat ze dat de afgelopen jaren wel netjes gedaan heeft.

En daarbij: vraag aan tien burgers wat de rechtsstaat is en je krijgt tien verschillende antwoorden. Er is geen begrip zo abstract en veelkantig als de rechtsstaat. Wat dan belangrijk is om te weten, is dat ‘gewone mensen’ het gevoel hebben dat ze minder eerlijk behandeld worden dan de meer bevoorrechte groepen.^*

In de kern is dat voor hen de rechtsstaat: eerlijk behandeld worden. Veel moeilijker is het niet. En word je zoals Jeffrey, Derya, Janet, Nazmiye, Badriah en Naoual niet eerlijk behandeld door de overheid, dan verdampt je vertrouwen.

Mijn tip is daarom om te stoppen met roepen dat ‘de rechtsstaat beschermd moet worden tegen Wilders en consorten’. Ook ik vind zijn populariteit beangstigend, daar niet van. Maar het is ook een kwestie van oogsten wat je zaait. Hoe harder je roept, hoe groter de vervreemding daarom zal worden. Want over wiens rechtsstaat heb je het?

Als je dan toch wilt roepen: begin met uitleggen wat de rechtsstaat volgens jou inhoudt, waarom jij hem belangrijk vindt en – vooral – wat jij eraan gaat doen om hem in stand te houden.^* Kom met concrete voorstellen in plaats van een wijzend vingertje. En als het even kan in begrijpelijke taal, graag.