De wereldorde verandert – en dat hoeft geen ramp te zijn

Het was me het weekend wel: eerst was er de ontmoeting tussen de Amerikaanse president Donald Trump en president Volodymyr Zelensky van Oekraïne, die uitliep op een fiasco.^* Er volgde een spoedoverleg in Londen, waar leiders van Europese landen, Canada en Turkije, gezamenlijk besloten Oekraïne te blijven steunen en hun defensie-uitgaven fors te verhogen.^*

De steun van Amerika is voor Europa niet langer vanzelfsprekend. Voor het eerst in lange tijd staan de traditionele trans-Atlantische banden onder hoogspanning. En niet alleen de banden tussen Europa en de Verenigde Staten; de wereldorde verandert.

Wie de Nederlandse kranten openslaat, krijgt al snel het gevoel dat we in een nieuwe Koude Oorlog terecht zijn gekomen: een wereld waarin grootmachten strijden om de toppositie.^* China en Rusland aan de ene kant, de VS aan de andere. En Europa raakt steeds meer op de achtergrond. De rest van de wereld moet kiezen: achter welke rivaal schaar jij je?

Maar klopt dat wereldbeeld wel? Nee, zegt geopolitiek expert Parag Khanna (47). Ik spreek hem via een videoverbinding, vanuit zijn kantoor in Singapore. Khanna werd geboren in India en groeide op in de Verenigde Arabische Emiraten, in New York en in Duitsland. Hij richtte het databedrijf AlphaGeo op, dat geografische analyses maakt, is te zien bij CNN,^* publiceert in The New York Times^* en schreef zeven boeken. In zijn laatste boek, MOVE, beschrijft hij hoe de wereld steeds meer wordt gevormd door migratie.^* Overheden schakelen hem in voor advies – van Brazilië tot Zwitserland, van Oman tot Japan.

De wereld bestaat niet uit team rood en blauw, legt Khanna me uit. Voorbij dat ‘saaie en oppervlakkige idee’ gaat een complexe en razend interessante werkelijkheid schuil. Een wereld waarin niet slechts twee landen de baas zijn.

En dat is maar goed ook, zegt hij. Kleinere landen krijgen in deze veranderende wereldorde eindelijk autonomie.  

We leven in een tijd van ‘hoge entropie’, schrijft u. Wat bedoelt u daarmee?  

‘Het is niet meer zo dat een of twee landen de wereld domineren. Die macht wordt steeds meer verdeeld. Aan het einde van de Koude Oorlog, toen China bijvoorbeeld nog niet zo rijk was en Rusland in puin lag, staken de Verenigde Staten met kop en schouders uit boven de rest. Die tijden zijn voorbij.’

Hij wijst naar de cijfers: aan het einde van de Koude Oorlog had slechts een handvol landen een bruto binnenlands product (bbp) van meer dan één biljoen, en de VS alleen was goed voor meer dan twintig procent van het wereldwijde bbp.^* Dat is nu niet meer zo: bijna twintig landen hebben een bbp van meer dan één biljoen dollar, en alleen China heeft meer dan vijftien procent van het wereldwijde bbp.’

Ook van invloed: anders dan tijdens de Koude Oorlog, zijn er tegenwoordig meerdere landen die over kernwapens beschikken. Of het nou op militair, financieel of technologisch gebied is, landen als Saoedi-Arabië, India, Turkije, Kazachstan en Brazilië zijn nu veel invloedrijker dan toen. Ze hebben meer macht, zowel over zichzelf als over de landen om hen heen.

‘Dit zie ik als een positieve trend: een wereld waarin Afrika niet vanuit Washington wordt bestuurd en Centraal-Azië niet door Beijing of Moskou.’

Veel analisten spreken van een nieuwe wereldorde sinds Trump aan zijn tweede termijn is begonnen. Denk aan de tarieven, zijn uitspraken over Gaza – die neerkomen op etnische zuivering – en zijn plannen om Groenland, Panama, en zelfs Canada te annexeren. Deelt u die visie?

‘Ik werkte jaren geleden met de National Intelligence Council (NIC) van de Verenigde Staten. Een van hun megarapporten was kritisch over de mogelijke onbetrouwbaarheid van de VS op het wereldtoneel in de toekomst. Mijn standpunt was dat dit geen toekomstscenario was, maar realiteit sinds 2000. Het land gedroeg zich al langer onvoorspelbaar en ondermijnde allerlei internationale normen. Denk bijvoorbeeld aan de reactie op de aanslagen van 11 september.’

‘Of aan de invasie van Irak in 2003,’ zegt hij, ‘die niet alleen het land verwoestte maar tienduizenden Irakezen het leven kostte. Of aan de martelingen in de Iraakse gevangenis Abu Ghraib,^* of in Guantanamo Bay, waar mensen die verdacht werden van terrorisme vastzaten zonder eerlijk proces.’^*

‘Nu, met president Donald Trump, snapt iedereen pas dat deze onvoorspelbaarheid de norm is voor Amerika.’

Verschilt Trump dus niet fundamenteel van zijn voorgangers?

‘Nee. Kijk bijvoorbeeld naar zijn ‘America First’-principe – wat je ook ‘isolationisme’ of ‘economisch nationalisme’ kunt noemen. Ik denk dat de VS al langer deze kant op ging. Het begrotingstekort loopt op en, zoals ze zeggen, je kunt niet tegelijk investeren in ‘guns and butter’ . Omdat andere landen meer invloed krijgen, groeit de concurrentie op de wereldmarkt. Daardoor sputtert de Amerikaanse economie. De VS keert zich steeds meer naar binnen.’

‘Het had minder ridicuul gekund dan nu, maar de trend was er al: Barack Obama wilde af van oorlogen in Irak en Afghanistan, en Joe Biden haalde de Amerikaanse troepen terug. Dat ‘America First’ contraproductief werkt, zie je nu in praktijk. De inflatie in het land groeit; kijk naar de stijgende prijzen van eieren.’

In zijn speech tijdens de Veiligheidsconferentie van München op 14 februari, stelde de Amerikaanse vicepresident JD Vance dat de werkelijke dreiging voor het Europese continent niet uit landen als Rusland of China komt, maar uit Europa zelf. Hij beschuldigde Europese leiders onder meer van het onderdrukken van vrije meningsuiting, maar ook van het voeren van een ‘falend’ migratiebeleid.^*  ‘Europese landen en China denken: waarom versterken we niet gewoon onze handel met elkaar, zodat we minder afhankelijk zijn van de VS? Op de conferentie van München was Wang Yi, de Chinese minister van Buitenlandse Zaken, dan ook de populairste man. Vance was het minst populair.’ 

Niet alleen Europa kijkt verder. ‘Ook andere landen zullen handelen in hun eigen belang en nieuwe samenwerkingen aangaan om de druk van Trump te vermijden, precies zoals de wereldorde al jarenlang werkt.’ 

Wat betekent het voor andere landen als de wereldmacht niet langer in handen is van een of twee landen? 

‘Dat landen niet meer exclusief hoeven te kiezen voor één grootmacht, zoals tijdens de Koude Oorlog moest. Ze kunnen juist slim manoeuvreren tussen grootmachten. Na vijfhonderd jaar kolonialisme en de Koude Oorlog willen de meeste mensen helemaal niet meer vastzitten in één kamp.’

‘Kijk naar Saoedi-Arabië. Een bondgenoot van het Westen, met samenwerkingen op het gebied van olieproductie, militaire allianties en de strijd tegen terrorisme.^* Toch sluit het land deals met Rusland en China. Of Turkije, NAVO-lid, ontvangt investeringen van de Emiraten,^* is lid van de Aziatische Investeringsbank voor Infrastructuur^* en krijgt hulp van Rusland voor kerncentrales.^* En Modi in India, leider van ’s werelds grootste democratie en goede vriend van het Westen. Toch omarmt hij Poetin en voert hij geen sancties in tegen Rusland, zoals westerse landen doen.’^*

‘De landen die dit geopolitieke spel het slimst spelen, komen als winnaars uit de bus. Ze regelen wapencontracten, investeringsdeals, handelsafspraken en tech-samenwerkingen met wie ze willen.’

Als ik hier de kranten lees, lijkt het wel alsof we dat hier in het Westen nog niet doorhebben. We snappen er niks van dat landen in ‘ons team’ Rusland blijven steunen.

Khanna wijst naar een kaart van Azië, achter hem aan de muur. ‘Zoek hier één land dat anti-Russisch is. En houd in gedachten dat dit 65 procent van de wereldbevolking is en 60 procent van het wereld-bbp. En Rusland ligt in het noorden van dat continent. Azië zal Rusland behandelen zoals Aziaten dat willen, niet zoals mensen in Nederland dat willen.’

‘Toen ik in 2019 het boek The Future is Asian schreef, zei ik al: niemand ten oosten van Istanboel geeft een zier om wat mensen in het Westen denken. Elke persoon op deze kaart wil gewoon een beter leven voor zichzelf en het land waarin hij leeft – dat geldt voor al die vijf tot zes miljard mensen. Als landen samenwerken met China, betekent dat niet dat ze China willen worden. Mensen willen misschien supersnelle treinen en geavanceerde technologie, maar niet het Chinese politieke model, bijvoorbeeld. Net zoals mensen Facebook, kapitalisme, goede films en grote huizen kunnen waarderen, zonder Amerikaans te willen zijn.’

‘Hetzelfde psychologische mechanisme dat landen als India ervan weerhoudt de koloniale tijd of de Koude Oorlog te herhalen, zich opnieuw onder één land te schikken, zorgt er ook voor dat ze niet zomaar een ander land als blauwdruk nemen.’

In de natuurkunde staat entropie voor onzekerheid, voor willekeur en chaos. Maar de wereld kan daar volgens u dus wel wat van gebruiken?

‘Entropie heeft buiten de natuurkunde bijna altijd een negatieve connotatie; het staat gelijk aan chaos en verval. Toch is het in dit geval niet per se slecht. Het lijkt mij juist gezond dat niet één land de hele wereld domineert, want dat is zelden stabiel of rechtvaardig. Dat gaat juist hand in hand met onderdrukking.’

De Pax Britannica, de periode waarin het Britse Rijk op zijn hoogtepunt was, wordt bijvoorbeeld vaak genoemd als een tijd van vrede en stabiliteit, maar die rust werd afgedwongen door onderdrukking. ‘Het klinkt mooi,’ zegt Khanna, ‘tot je kijkt naar de koloniale oorlogen, hongersnoden en genocides.’ 

Of de periode na de Tweede Wereldoorlog, toen de VS de dominante wereldmacht werd, en die vaak als een periode van vrede wordt beschreven. Maar die vrede ging geregeld gepaard met Amerikaanse militaire inmenging. ‘Alsof de Vietnamoorlog en andere bloedige conflicten nooit zijn gebeurd.’

Toch heeft Europa nu te maken met meer dreigingen van buitenaf dan aan het begin van deze eeuw. Bijvoorbeeld door de banden tussen Rusland, China en Iran. 

‘Ja, deze landen werken steeds meer samen door bijvoorbeeld wapens naar Iran te sturen of Rusland te helpen in Oekraïne. China en Rusland patrouilleren samen in de Arctische en Baltische Zee, en zelfs India begint zich meer te mengen op het continent. Aziatische grootmachten worden steeds actiever in Europa. Supermachten breiden nu eenmaal hun invloed uit: de VS is al een eeuw lang een grote speler in Europa. De opkomst van Azië en de verspreiding van macht betekenen onvermijdelijk dat ook Europa zijn positie moet verdedigen, zeker nu het kwetsbaar is zonder sterke teamleider.’

‘In Europese landen worden al debatten gevoerd over de vraag of ze zich wel of niet moeten aansluiten bij China’s Belt and Road Initiative . Italië stapte in, maar krabbelde later terug. Chinese investeringen in Europese roboticabedrijven worden goedgekeurd en even later weer afgeblazen. Europa zal eraan moeten wennen dat Azië zich steeds nadrukkelijker met het continent bemoeit, net zoals Europa dat eeuwenlang in Azië deed.’

Hoe ziet u de toekomst van Europa op het wereldtoneel?

‘Ik ben waarschijnlijk de meest pro-Europese niet-Europeaan die er is. Europa vertegenwoordigt hoge standaarden van bestuur, levenskwaliteit en beschaving. En dat is het waard om voor te vechten. Het continent is wat betreft klimaatbestendigheid een van de meest veerkrachtige regio’s ter wereld. Als het erin slaagt migranten goed te integreren, stabiliteit te behouden en innovatie te stimuleren, dan komt het goed.’ 

‘Veel van de kritiek op Europa is terecht, de clichés (pessimistische uitspraken zoals dat het in slaap zou zijn gesukkeld) zijn niet per se onwaar. Europa heeft kansen gemist om zich strategisch te verenigen, zoals het oprichten van een Europees leger. Maar de geschiedenis laat zien dat Europa leert van crises. Zonder crises zou er geen monetaire unie zijn geweest, waren er geen pogingen ondernomen om tot een gezamenlijk buitenlands beleid te komen, en waren ook de huidige initiatieven rond industriebeleid, fiscale samenwerking en Europese obligaties er niet.’

‘Dus ook deze crisis, nu Trump Europa buitenspel zet in de onderhandelingen met de Russische president Vladimir Poetin, zal Europa helpen.’

Khanna denkt dat Trump de EU buiten de gesprekken houdt, omdat de Unie geen gezamenlijke stem heeft. ‘Waarom zou hij zoveel verschillende landen uitnodigen, als dat alleen maar vertraagt? Hij wil snelle oplossingen, ook al beseft hij niet dat er geen duurzame regeling komt, zonder de betrokkenheid van die verschillende landen. Europa kan zichzelf aan tafel dwingen door eensgezind achter Oekraïne te staan en met één stem te spreken.’

Is Europa de VS als bondgenoot kwijt?

‘Nee. De VS zullen Europa blijven verdedigen. Bijvoorbeeld, als Rusland Polen binnenvalt, zou de VS zich zowel moreel als volgens de NAVO-regels verplicht voelen om te reageren. Sterker nog, de VS voelt zich duidelijk meer loyaal tegenover landen zoals Polen, die hun defensiebestedingen hebben verhoogd, dan tegenover landen die dat niet hebben gedaan. Bovendien speelt eigenbelang een rol: Amerika zou dan wapens kunnen verkopen. En onderschat niet dat de twee regio’s, Europa en de VS, de krachtigste handelsrelaties ter wereld hebben.’

‘Uiteindelijk zullen de defensie-uitgaven van de EU stijgen, en is de ambitie meer strategische autonomie op het gebied van buitenlandse politiek. Dat zal de EU niet alleen een meer geloofwaardige en onafhankelijke partner voor Amerika maken, de EU zal ook beter in staat zijn om in haar eigen belang te handelen – wat ze absoluut zou moeten doen.’

Wat merken burgers eigenlijk van de verschuivingen in de wereldorde?

‘Dat hangt af van waar je kijkt. In veel Aziatische landen heerst er optimisme, dat voel ik elke dag. Het fascineert me als mensen in het Westen zeggen dat de wereld fragmenteert. Welke wereld? Azië is niet naar binnen gekeerd. De westerse misschien wel, maar dat is niet dé wereld. Dat is een minderheid.’

‘De marktkapitalisatie van China steeg onlangs met 1 biljoen dollar door Deepseek. India is de snelst groeiende grote economie ter wereld. Zuidoost-Azië, waar ik woon, telt 700 miljoen mensen. Meer dan heel Europa. Vietnam, Indonesië, Thailand, Maleisië, de Filipijnen: deze landen groeien explosief. Mensen hier zijn positief over de toekomst, omdat ze steeds meer kansen hebben.’

‘In het Westen heerst juist pessimisme. In de VS bijvoorbeeld moeten mensen wennen aan het idee dat hun land niet langer de grootste macht is. Daarnaast wordt de middenklasse zwaar getroffen door de wereldwijde concurrentie, omdat er weinig sociale vangnetten zijn in Amerika. Daar heerst een winner-takes-all-mentaliteit. Maar ook landen als Duitsland, Frankrijk en Italië hebben last van nieuwe concurrentie, omdat ze aan invloed verliezen. In Europa is het pessimisme meer gericht op praktische uitdagingen, zoals trager groeiende economieën of vergrijzing, in plaats van de existentiële crises in de VS.’

‘Maar, en dit is cruciaal, deze veranderende wereldorde biedt ongekende kansen. De wereldmarkt staat open voor iedereen, ongeacht afkomst. En bijna elk land wil jonge, getalenteerde mensen aantrekken, of ze nu leraar, fabriekswerker, vuilnisman, IT-programmeur of ondernemer zijn. Landen strijden met gunstige belastingen, werkvisa en andere voordelen om jonge mensen. Dus ja, misschien is een oudere persoon pessimistisch omdat zijn pensioen is gekort, maar er is geen beter moment in de geschiedenis geweest om jong, mobiel en vaardig te zijn.’

Niet voor elk land is deze entropie dus goed nieuws. Welke landen trekken aan het kortste eind? 

‘Er zijn winnaars en verliezers. De winnaars zijn de landen die de wereldorde begrijpen en het spel slim spelen. Zoals India, Saoedi-Arabië, Kazachstan en Turkije: ze weten hoe ze kunnen profiteren van de verschuivende machtsverhoudingen. Maar ook landen die goed bestuurd worden en stabiel zijn, ondanks de chaos in hun regio of de wereld. Ik woon zelf in zo’n land: Singapore, of de Emiraten, IJsland en Panama. Zij trekken vanwege hun stabiliteit talent en investeringen aan.’

‘En dan heb je de verliezers. Dat zijn er meer dan de winnaars. Kijk naar de postkoloniale wereld, vooral in Afrika en Latijns-Amerika. Veel landen vallen nu niet meer binnen de invloedssferen van koloniale of imperiale systemen. En hoe uitbuitend die relaties ook waren, ze hielden de landen stabiel. Venezuela is daar een duidelijk voorbeeld van: dat land is volledig ingestort.’

‘In de natuurkunde wordt entropie uitgedrukt in de tweede wet van de thermodynamica. Het staat voor wanorde en een gebrek aan samenhang, en dat is precies wat we nu hebben: er is geen duidelijke, voorspelbare machtsstructuur meer en de wereldorde is rommelig. Woody Allen legde ‘entropie’ ooit simpel uit: ‘Sooner or later, everything turns to shit’.^*