Wat zeven parkeerboetes me leerden over het verval van de rechtsstaat

Tim 'S Jongers
Correspondent Samenleven
Fotograaf Chris Becher vroeg mensen op straat naar hun ervaringen met de rechtsstaat en wat zij denken dat de rechtsstaat betekent.

Brokkelt de rechtsstaat af? Het ligt eraan aan wie je het vraagt: de comfortabele middenklasser of een alleenstaande ouder in de schuldsanering. Want in het beste geval is de rechtsstaat ontoegankelijk, in het ergste geval je vijand. En wie maakt daar dankbaar gebruik van? De populist.

Onlangs floot de rechter het kabinet terug — wat overigens niet nieuw of uitzonderlijk is. 

Ministers Marjolein Faber (Asiel en Migratie, PVV) en David van Weel (Justitie en Veiligheid, VVD) wilden namelijk voorkomen dat drie islampredikers werden toegelaten in Nederland om te komen spreken op de Ramadan Expo. De rechter vond het toelatingsverbod voor deze predikers onvoldoende onderbouwd. Zij mochten, tegen de zin van het kabinet, toch het land in.

en op X was de betreffende rechter de kop van Jut.

Dat de minister van een zwarte dag sprak, zegt iets over haar houding ten aanzien van de rechtsstaat. We hebben in Nederland nu eenmaal afgesproken dat het recht boven de politiek staat; dat is het fundament van een rechtsstaat. De minister zag dat blijkbaar anders, dus was er de zoveelste rechtsstatelijke alarmfase rood.

Op deze manier haalt de rechtsstaat, een abstract en veelkantig begrip, zowat dagelijks het nieuws. De rechtsstaat staat onder druk, brokkelt af en moet beschermd worden tegen autocraten als Donald Trump en Geert Wilders!

Is dat zo? Hoe langer ik erover nadenk, hoe meer ik ook andere gevaren zie.

De rechtsstaat: een hele hoop afspraken met een complexe uitvoering

De rechtsstaat is een complexe set aan afspraken, wetten en regels. Een van die afspraken is de trias politica: rechter, kabinet en de twee Kamers hebben elk hun eigen taken en houden elkaar daarbij, als het goed is, in evenwicht. Niemand heeft de absolute macht.

Faber verstoorde dat evenwicht door zich, als lid van het kabinet, moreel uit te laten over een beslissing van de rechter. Voor liefhebbers van de rechtsstaat die diens abstractie begrijpen – terecht – een ware gruwel. 

Maar de rechtsstaat is natuurlijk niet altijd en voor iedereen een abstract begrip. Soms komen we er als burger op een heel concrete manier mee in aanraking. En dan verdampt die abstractie.

Ikzelf kreeg vorig jaar bijvoorbeeld op korte tijd zeven boetes (verdeeld over een keer vier en een keer drie dagen parkeren). 

Hoe oneerlijk ik de hoeveelheid boetes ook vond, mijn geloof in de rechtsstaat bleef overeind. Laat staan dat ik plots van mening ben dat de rechtsstaat razendsnel afbrokkelt.

Moest ik door die boetes in de gevangenis belanden, zou ik er wellicht heel anders in staan. Dan zou het mijn leven ontwrichten en kon die rechtsstaat mijn rug op. Ik zou denken dat we nu al in een of ander totalitair land leven.

En precies dat gebeurde tot 2016 met tienduizenden Nederlandse burgers. Met jarenlange schulden als gevolg, sommige tot op de dag van vandaag.

Stel dat we aan deze mensen, of aan de slachtoffers van het toeslagenschandaal, of aan de slachtoffers van het Groningse gasdrama of aan al die mensen die in bittere armoede leven vragen of zij vinden dat onder autocraten de rechtsstaat razendsnel afbrokkelt,

Hoe concreter de rechtsstaat, hoe belangrijker het kapitaal dat je bezit

Zo schoot mijn cultureel kapitaal een beetje tekort: ik heb een universitair masterdiploma, spreek prima Nederlands en begrijp min of meer de heersende normen en waarden van dit land.

Toch begreep ik eerlijk gezegd niet dat ik zeven parkeerboetes in de bus kreeg. 

Ik kom uit België en daar heten parkeerboetes gewoon parkeerboetes. Nu kreeg ik eerst vier brieven met als titel: Naheffingsaanslag parkeerbelasting. Dus ik maar denken dat ik iets met de ‘belastingen’ fout had gedaan. De rillingen liepen over mijn rug. Gauw bellen dan maar. 

Volgens de dame aan de andere kant van de lijn was het wellicht een fout in het systeem. Ik had mijn parkeervergunning al ontvangen, maar moest nog betalen (de termijn was nog niet verstreken). Ze raadde me aan bezwaar te maken: vier bezwaarbrieven voor vier boetes.

Wat ik leerde: om je een weg te banen door heb je veel Dat heb je als je de formele en ongeschreven regels (die soms haaks op elkaar staan) kent, digitaal vaardig bent

Het bezwaar kostte me anderhalf uur van mijn leven dat ik nooit meer terugkrijg. En toen vielen de volgende drie brieven met als titel Naheffingsaanslag parkeerbelasting in de bus. Maar: ik had mijn vergunning ondertussen wél betaald. Hoe dan?

De aap kwam uit de bureaucratische mouw. Blijkbaar geldt mijn parkeervergunning niet aan de overkant van de straat. Niets fout met het systeem. Dus weer bezwaar, ditmaal een uur van mijn leven kwijt en een paar weken later uitspraak. Zes boetes moest ik betalen, eentje kwam uit ‘coulance’ te vervallen. 

Wel kon ik beroep aantekenen, maar ik zag in die brief het woord ‘rechtbank’ staan. Weer rillingen. Ik boorde mijn sociale kapitaal aan – ik vroeg mijn vrienden om advies. Die waren duidelijk: uiteindelijk was het toch een soort van eigen schuld dikke bult, en zat ik te wachten op een beroepsprocedure? 

Dan maar aanspraak maken op mijn financieel kapitaal: 475,80 euro. Ik nam mijn verlies.

Hoe zwaarder je het hebt, hoe zwaarder je het krijgt

Denk aan momenten waarop je er niet uitkomt met je werkgever, je verhuurder, je echtgenoot, de verzekeraar van degene die je aanreed, de gemeente, de buren of schuldeisers die geld van je tegoed hebben.

De rechtsstaat is dan niet langer een abstract begrip, maar een concrete realiteit. En die concrete realiteit heeft groot achterstallig onderhoud.

Al jaren is er niet geïnvesteerd in eenvoudige en laagdrempelige procedures om zulke conflicten op te lossen. Integendeel, er komen steeds meer regels bij en de procedures bij de rechter worden steeds complexer.

Om maar te zeggen: gebruiksvriendelijk is die rechtsstaat niet.

Zelfredzaamheid is je probleem outsourcen

Moest ik in beroep gegaan zijn tegen die boetes, en er moest een advocaat aan te pas komen, kon ik me dat permitteren. Ik behoor namelijk tot de outsourcingsklasse.

Bij ongeveer elk probleem dat ik in mijn leven tegenkom, kan ik wel iemand tegen betaling inschakelen (adviseur, makelaar, accountant, schoonmaker, maaltijdbezorger) die dat probleem voor mij oplost. 

Omdat ik zoveel problemen kan uitbesteden, hoef ik nooit bij de overheid aan te kloppen en ben ik een ‘zelfredzame burger’. Behoor je niet tot deze outsourcingsklasse, dan komen de kaarten heel anders te liggen. Ook wat je toegang tot rechtshulp en rechtvaardige oplossingen betreft.

Voor de meeste mensen is een advocaat onbetaalbaar en dus ontstaat er steeds meer behoefte aan de sociale advocatuur – gesubsidieerde advocatuur voor mensen met een laag inkomen. Ruim een derde van de Nederlanders komt hiervoor in aanmerking. 

Gesubsidieerd is overigens niet gratis. Kan je bewijzen dat je inkomen bijvoorbeeld  

En er zijn steeds minder sociaal advocaten: de laatste vijf jaar is het aantal sociaal advocaten dat meer dan tien zaken per jaar afhandelt Dat terwijl het grotendeels gaat om zaken die tornen aan het fundament van het bestaan: wonen en inkomen. 

En win je de zaak, dan gaat de overheid losjes in beroep, want zij hoeft geen kosten-batenanalyse te maken voor een voortgang van de rechtsgang. Jij wel: stress, tijd, nachtrust…

Dan nog: ‘iedereen een sociaal advocaat!’ klinkt aardig, maar de toegang tot rechtvaardige oplossingen wordt er niet per se beter door. Het is alsof je iedere huiszoekende een gratis makelaar aanbiedt om zo de wooncrisis op te lossen. De rechtsstaat wordt er niet minder een eng doolhof van, en het vertrouwen erin zal voor een grote groep mensen laag blijven. Met alle gevolgen van dien.

En daarom haken de zwaksten in de samenleving af

De een zijn rechtsstaat is, kortom, die van de andere niet.

Ik denk dat we, als we de rechtsstaat ‘willen redden’, oog moeten hebben voor zowel diens abstracte als concrete variant. De rechtsstaat is dan wel een complexe set aan wetten en regels, het is tegelijkertijd ook een concrete uitvoeringspraktijk die permanent onderhoud verdient. En als mensen het gevoel hebben dat ze binnen die praktijk niet eerlijk behandeld worden, haken ze af. 

Voor mensen als ik is de rechtsstaat een kostbaar goed dat de manier waarop ik wil leven beschermt. Voor anderen is het net het systeem dat van hun leven een puinhoop heeft gemaakt. En dat maakt van hun rechtsstaat een ruïne. Als je het zo bekijkt, zijn het dus niet de autocraten die de rechtsstaat verwoesten; ze zijn juist een gevolg van een rechtsstaat die al in puin ligt.

Komende tijd wil ik me daarom verdiepen in het recht van de zwaksten. Of misschien beter: het ontbreken daarvan.

Correctie 26 maart 2025: In een eerdere versie van dit artikel is er een verkeerde foto bij de quote van Jerrel gekoppeld