Hoe duizenden ondertitelaars de taalbarrières op internet slechten
Hoewel het internet al vele grenzen heeft doorbroken, blijft de taalgrens een probleem. Duizenden amateur-vertalers proberen daar iets aan te veranderen door vrijwillig films en series voor een groter publiek te ontsluiten. Een portret van de (anonieme) ondertitelaar die het web beetje bij beetje écht wereldwijd maakt, door gastcorrespondent Thalia Verkade.
De Engelse taal verliest haar dominante positie op het internet. De oorzaak: er komen steeds meer niet-Engelssprekenden online. Ethan Zuckerman van het Massachusetts Institute of Technology rekende vorig jaar uit dat er nu 25 keer zoveel Arabischtaligen toegang hebben tot het internet als zeventien jaar eerder. In 1996 bestond naar schatting 70 tot 80 procent van alle webcontent nog uit Engelstalig materiaal. Inmiddels is dit vermoedelijk minder dan vijftig procent.
Wie het Engels beheerst, wordt geconfronteerd met een probleem dat niet-Engelssprekenden altijd al hadden: ondanks de wereldwijdheid van het web is een relatief groot deel ervan ontoegankelijk. Niet als gevolg van opgelegde restricties, maar door ouderwetse taalbarrières.
In Marokko is dit filmpje, dat in principe overal ter wereld te zien is, op dit moment een hit volgens het internationale YouTube Trends Dashboard. Het ziet er leuk uit. Maar waar het over gaat? Het is niet ondertiteld en dus niet te begrijpen. Als je geen Arabisch kent, duikt het ook niet op in je YouTube-pagina.
Op YouTube komt er nu elke minuut honderd uur aan nieuw materiaal bij, in honderden verschillende talen. De meeste bezoekers van YouTube hebben inmiddels een andere moedertaal dan Engels. Internet heeft veel grenzen opgeheven, maar niet de taalgrens.
Vooral bij gesproken woord vormen taalbarrières een hindernis. Vertaalmachines zoals Google Vertalen kunnen de inhoud van een geschreven tekst inmiddels redelijk weergeven in een andere taal, met name in het Engels (Google vertaalt elke taal via het Engels).
Automatische spraakherkenning werkt behoorlijk als iemand luid en duidelijk in zijn eigen computermicrofoon spreekt. Maar met webvideo’s blijft het behelpen. In bovenstaande video ondertitelen een mens en een computer een toespraak van de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt. De mens wint met gemak.
YouTube’s Automatic Closed Captions-functie is berucht en bespot. Als machinaal gegenereerde speech-to-text ook nog door een vertaalmachine gaat, dan stapelen de fouten zich op.
Toch verschijnt er onder anderstalige video’s steeds vaker de mogelijkheid om ondertitels aan te zetten. Dat is te danken aan een groeiend aantal ondertitelaars, mensen die achter de schermen de taalbarrières op het gesproken web opruimen. Vrijwillig en wiki-style.
Online video’s massaal toegankelijk maken
Van oudsher zijn ondertitelaars voor televisieprogramma’s en bioscoopfilms vooral actief in kleine taalgebieden, landen die veel buitenlandse films en programma’s inkopen en niet nasynchroniseren. Zoals Nederland.
Maar zoals de online encyclopedie Wikipedia niet gemaakt is door de mensen van Encyclopedia Britannica, zo zijn de meeste online ondertitelaars geen beroepsvertalers. En komen ze nu overal vandaan.
Eén TED-Talk, van sterrenkundige Stephen Hawking, is ondertiteld in het Klingon. Een fantasietaal uit science-fictionserie Star Trek
Meer dan 29.000 vrijwillige vertalers uit de hele wereld doen intussen mee aan het in 2009 gestarte Open Translation Project, dat als doel heeft de tienduizenden Engelstalige TED(x)-talks (‘ideas worth spreading’) in zoveel mogelijk talen te ondertitelen.
Het totaal aantal ondertiteltalen van TED-talks staat nu op 105. De meest ondertitelde voordracht is die van Sir Ken Robinson, How Schools Kill Creativity (in 58 talen). Eén TED-Talk, van sterrenkundige Stephen Hawking over het universum, is ondertiteld in het Klingon. Een fantasietaal uit science-fictionserie Star Trek.
Voor commerciële partijen zijn ondertitels een goedkope manier om het publiek te vergroten. Daarmee zijn ze financieel ook interessant voor video-sites. YouTube kondigde in juni aan dat het zijn miljard maandelijkse bezoekers de technische mogelijkheid wil gaan geven om “fan-ondertitels” aan te leveren, waarmee het bereik van video’s wordt vergroot.
Met elke Engelse ondertiteling groeit het potentiële publiek van een internetfilmpje met ruim een half miljard kijkers, afgaande op deze (verouderde) schatting over de moedertaal van internetgebruikers. Een Chinese ondertiteling is in theorie goed voor een publiek van ruim vierhonderd miljoen, en een Arabische vertaling bereikt 65 miljoen mensen (met aftrek van meertaligen die de gesproken taal al beheersten, en analfabeten).
Betaalde klussen
Een impuls aan het ondertitelen van webvideo’s gaf Amara, een Amerikaanse stichting die vier jaar geleden begon met de ontwikkeling van een gratis en eenvoudig online programma dat het thuis ondertitelen van onder meer YouTube-filmpjes mogelijk maakt, ook als je geen computerfreak bent.
De twaalf medewerkers van Amara (het woord betekent “elegant” in de Afrikaanse taal Igbo en “vreedzaam” in het Mongools) ondertitelen zelf niet. Ze ontwikkelen de software en beheren het platform waarop ondertitelaars elkaars werk kunnen vinden en corrigeren. Het is een heel andere manier van werken dan in de analoge tijd.
Het programma van Amara hakt elke video in stukken, waardoor een beginner niet wordt overspoeld door een zee aan tekst. In totaal kijkt een ondertitelaar zijn video drie keer: de eerste keer om grof te ondertitelen, de tweede keer voor een precieze timing van de ondertitels en de derde keer om slordigheden weg te werken.
Amara is niet de enige ontwikkelaar van online ondertitelsoftware, maar wel een van de populairste. Het platform heeft inmiddels honderdduizenden leden, van wie er tienduizenden maandelijks inloggen, vertelt mede-oprichter Dean Jansen via Skype. De TED-ondertitelaars zijn vorig jaar overgegaan op Amara. Ook de online onderwijssites Khan Academy en Coursera werken ermee.
Netflix en energiedrankjesproducent Red Bull (die reclame maakt via YouTube-virals), kopen ook via Amara ondertitels in. Hierdoor biedt de organisatie, die aanvankelijk van subsidies leefde, nu ook betaalde klussen aan. Solliciteren voor zo’n opdracht gaat niet met een cv of een diploma van een jarenlange talenstudie. Het enige wat telt: de kwaliteit van eerder gemaakte ondertitels.
Amerikaanse televisiekanalen werken nog nauwelijks met de online gemeenschap of online software, vertelt Dean Jansen. Zij hebben hun eigen ondertiteltechnieken. ‘Het is alsof we twee verschillende talen spreken.’
Een taal ondertitelen die je niet spreekt
Met een beetje creativiteit kan een amateur-ondertitelaar inmiddels door de zwaarste taalbarrières breken. Het Russische filmpje hierboven is toegankelijk gemaakt door een 59-jarige Utrechter, die zelf geen Russisch spreekt. Eugène Van Well begon zijn ondertitelcarrière met ondertitels uit het Chinees, een taal die hij evenmin machtig is. Per mail legt hij uit:
‘Ik was dol op films van de Chinese regisseur Clara Law. Er kwam een nieuwe film uit, Ru Meng (Like a dream), in Taiwan. Er bestond een Chinese ondertiteling, die een Chinees voor me heeft omgezet in een bruikbaar ondertitelbestand. Via allerhande vertaalsites ben ik aan de slag gegaan om een Engelse vertaling voor elkaar te boxen, waarbij ik af en toe twee Chinezen op de site raadpleegde met zinnen waar ik helemaal niet uitkwam. En dan moet je denken aan letterlijk vertaalde zinnen als ‘What rights orchids tank octopus head’?’
Die machinevertaling veranderde Van Well, kijkend naar wat er in de film gebeurde, in ‘What rights do they have to bulldozer it down?’ Een Chinees legde hem uit dat het een opmerking was over de hersens van de vader van de hoofdpersoon die op sterk water waren gezet in een glazen pot.
Dat heb je weleens, bij cultfilms. ‘Geen goede vertaling dus, maar gemiddeld maakte mijn ondertiteling de film goed begrijpbaar.’ Na deze ervaring volgde een eerste Russische animatie, Toptyzjka.
Eugène van Well steekt gemiddeld tien tot vijftien uur per week in het ondertitelen. Op zijn YouTubekanaal staan nu honderden ondertitelde Russische tekenfilmpjes. Zelf begrijpt hij gaandeweg meer van het Russisch dat hij vertaalt.
Een Chileense internetvriend vertaalt Van Wells ondertitelingen naar het Spaans, soms met hulp van Zuid-Amerikaanse vrienden, van wie er een Russisch spreekt. Gezamenlijk ondertitelden ze de ‘Juwelenberg,’ een 61-delige moderne Russische tekenfilmserie, naar het Engels, Spaans, Russisch voor doven en een enkele keer ook naar het Nederlands. Zo wordt de taalgrens rondom de Russischtalige tekenfilm vanuit verschillende landen tegelijk geslecht.
Letterlijk vertalen kan toch zelden
OpenSubtitles.org is een database van een kleine drie miljoen ondertitels in tientallen talen, die passen bij film- en tv-seriebestanden die elders op internet te vinden zijn. Al dan niet illegaal. Daarom wil ‘mevrouw A.,’ een Nederlandse ondertitelaar die op dit platform actief is, in dit verhaal niet bij haar echte naam worden genoemd.
Ook mevrouw A. ondertitelde meermaals films uit talen die ze niet beheerst. Zo vertaalde ze de Zweedse film Ondskan zonder een woord Zweeds te kennen. ‘Ik kijk de film, met Engelse ondertitels. Hiermee ken ik het verhaal en de context en kan ik eventuele fouten of ‘vraagtekens’ in de Engelse vertaling spotten. Als iets niet lijkt de kloppen, dan neem ik er een ondertitel in de originele taal bij, of in een andere taal. De talen die ik niet ken vertaal ik met een vertaalmachine. Dit levert weliswaar abominabele resultaten op, maar is wel een hulp. Bij het maken van de ondertitels voor Ondskan heb ik gebruik gemaakt van bestaande ondertitels in het Engels, Zweeds en Spaans,’ schrijft ze desgevraagd.
Als iets niet lijkt de kloppen, dan neem ik er een ondertitel in de originele taal bij, of in een andere taal
De kwaliteit van door vrijwilligers geproduceerde ondertitels is wisselend, maar de vertaling maakt video’s in vreemde talen over het algemeen begrijpelijk, ook als er foutjes in zitten. Letterlijk vertalen kan toch zelden: door de snelheid van het gesproken woord moet er in ondertitels veel worden samengevat. (Wat in sommige landen een reden is om te kiezen voor nasynchronisatie.) Om zo goed mogelijk te ondertitelen maakt ‘mevrouw A.’ dankbaar gebruik van ondertitelrichtlijnen die door het professionele ondertitelbureau Hoek & Sonépouse zijn opgesteld en gepubliceerd.
Net als bij Wikipedia verbetert het niveau van de door liefhebbers gemaakte ondertitels vooral door samenwerking. Op OpenSubtitles.org en Ondertitel.com werkt een groep Nederlandse ondertitelaars samen onder de veelzeggende naam Quality over Quantity Releases. Taalgenoten die TED-talks ondertitelen vragen elkaar in speciale Facebookgroepen om raad. Elke vertaling van een TED-talk komt automatisch onder ogen van een tweede vertaler, die suggesties voor verbetering doet.
Een mooiere planeet
Waarom zou je je vrije tijd steken in ondertitelen? Dean Jansen van Amara vertelt via Skype: ‘Holmes Wilson, met wie ik Amara oprichtte, is getrouwd met een Braziliaanse en spreekt vloeiend Portugees. We houden allebei van buitenlandse films en cultuur. Ik spreek alleen Engels. Het idee voor Amara ontstond toen we het er over hadden dat hij veel meer toegang had tot informatie dan ik.’
‘Translating is about sharing, and sharing is humaneness,’ stelt TED-ondertitelaar Anwar Dafa-Alla uit Soedan in deze TEDx-talk in Seoul. Hij ondertitelde tot nog toe 202 TED-talks naar het Arabisch en keek er 917 na.
Doven en slechthorenden (70 miljoen mensen wereldwijd) vormen een aparte doelgroep. Het Music Captioning Team (662 video’s, 710 leden) van Amara zet muziekclips voor doven om in woorden, zoals deze altvioolsonate van J.S. Bach, die boven in beeld ook vertaald is in een visuele animatie.
Ondertitels hebben soms ook directe economische waarde. Op besloten arthousesites zoals Karagarga, die een downloadlimiet aanhouden, kun je downloadkrediet bijverdienen door een film toegankelijker te maken voor andere gebruikers, bijvoorbeeld met ondertitels.
Maar de ondertitelaars die meewerkten aan dit verhaal noemen dat niet als drijfveer. Eugène van Well: ‘De liefde voor Russische animatie heeft me zo aangegrepen dat ik ben doorgegaan met het ontsluiten ervan voor niet-Russen.’
‘Ik richt me graag op films die in mijn ogen bijzonder en inspirerend zijn, hopelijk tot nadenken aanzetten en heel misschien helpen deze wereld tot een mooiere planeet te maken,’ schrijft ‘mevrouw A’. Liefde voor taal is een andere motivatie.
En het aanbod creëert weer nieuwe vraag: vrijwel alle ondertitelsites hebben een plek waar je ondertitelverzoeken kunt doen.
Is dit legaal?
Niet iedereen beschouwt het uploaden van zelfgemaakte ondertitels als een liefdevolle daad die de wereld verbetert. ‘Deze ongeautoriseerde ondertitels maken illegaal aangeboden films en series aantrekkelijk voor Nederlandse gebruikers. Daar worden ze voor gebruikt en dat veroorzaakt schade aan de Nederlandse markt,’ stelde Tim Kuik van Stichting Brein, de stichting die de auteursrechten van filmmakers in Nederland bewaakt, vorig jaar. Zonder toestemming van de auteursrechthebbenden mag je volgens deze stichting geen vertalingen van filmscripts publiceren.
Stichting Brein sommeerde twee door Nederlandse liefhebbers onderhouden ondertitelwebsites (Bierdopje.com en Simplyreleases.blogspot.com) op te houden met het beschikbaar stellen van ondertitels. Een boze petitie over het jagen op ondertitelaars ‘die hun spaarzame vrije tijd besteden aan het vertalen van openbare content’ werd door ruim 11.000 mensen ondertekend.
YouTube verwijdert soms ook ondertitelde Russische tekenfilms op YouTube, wegens vermeende inbreuk op auteursrechten. ‘Mevrouw A.’ schrijft: ‘Helaas zijn er mensen en organisaties die het licht nog niet gezien hebben en zich alleen laten leiden door geld.’
Een taal leren door een film te kijken
De door vrijwilligers gemaakte ondertitels zijn sinds kort ook te gebruiken als oefenmateriaal voor talenstudenten. Met de videospeler Fleex kun je de serie Game of Thrones kijken met 30 procent van de ondertitels in het Engels en 70 procent in het Nederlands, of iedere andere gewenste verhouding. Het programma houdt voortgang bij, en helpt de woordenschat vergroten met oefeningen.
Fleex biedt een grote hoeveelheid voornamelijk Amerikaanse series, films en YouTube-filmpjes aan om Engels mee te leren. De ondertitels komen onder meer van het bovengenoemde TED Open Translation Project en van OpenSubtitles.org. Klik op een woord in de ondertiteling, en in beeld verschijnen woordenboekvertalingen.
Nog is het Engels zijn status als internettaal (en als filmtaal) niet verloren: op dit moment kunnen met Fleex alleen films in die taal worden ondertiteld. Maar het is uiteindelijk de bedoeling van de Franse oprichters dat ook films in andere talen gekeken kunnen worden.
Dit artikel is geschreven door gastcorrespondent Thalia Verkade.
De domheid regeert
Sander SchimmelpenninckIn deze nummer-1-bestseller ontmaskert Sander Schimmelpenninck gespeelde domheid als politieke strategie.
