Hoe het woord ‘antisemitisme’ een politiek wapen werd

Wat is nu antisemitisme? Europa, en zeker Nederland, dankt de afzijdige houding rond Israëls vernietiging van Gaza aan een ‘buitensporig historisch schuldgevoel’, zegt de Britse historicus Mark Mazower. Hij signaleert intussen ‘schaamteloosheid’ rond het huidige gebruik van de term antisemitisme in Amerika. ‘Daardoor kon het bestrijden van antisemitisme gaan betekenen: zorgen dat mensen Israël steunen. Maar dat is niet wat het vroeger betekende.’

We praten via Zoom. Mazower schreef eerder veelgeprezen geschiedenisboeken over Europa en de nazi’s. Nu is er een nieuw boek: Over antisemitisme. De geschiedenis van een woord . Mazower beschrijft hierin nauwgezet wat in Europa, Amerika en het Midden-Oosten allemaal onder ‘antisemitisme’ is verstaan sinds de Duitse journalist en provocateur Wilhelm Marr in 1879 de oprichting van de Bond van Antisemieten aankondigde. ‘Van het ene op het andere moment was er een abstract zelfstandig naamwoord: antisemitisme’, schrijft Mazower. Vijandigheden tegen Joden zijn natuurlijk veel ouder, maar het woord antisemitisme is dus relatief jong.

Mazower schreef zijn boek grotendeels het afgelopen jaar en voegde tot eind maart zeer actuele passages toe: hij doceert aan de Columbia University in New York en stond daar een jaar geleden al tussen de studentenprotesten tegen Israëls aanvallen op de Palestijnen. En hij was ‘geschokt’, schreef hij vorig jaar in The Financial Times.^*

‘Een groot antisemitismeprobleem’

Niet door deze felle protesten tegen Israël. Wel omdat de bestuurders^* van zijn eigen universiteit, toen ze zich voor een onderwijscommissie van het Congres in Washington voor de demonstraties moesten verantwoorden, gedwee erkenden ‘een groot antisemitismeprobleem’ op hun campus te hebben. En omdat ze daar beloofden dat op te lossen.^*

Niet veel later schakelde Columbia zelf de politie in om de demonstranten van de campus te verwijderen. Antisemitisme is geen verzinsel, schreef Mazower in de FT, maar de omvang ervan op de campus werd hier sterk overdreven (antisemitische leuzen kwamen vooral van toeschouwers die net buiten de campus stonden te schreeuwen, zag hij zelf). En misschien nog wel belangrijker: je kunt ook toegeven dat er problemen op je campus zijn zonder ze vooral onder druk van politici te gaan fixen.

Ruim een halfjaar later werd Donald Trump gekozen als president. Trump breidt nu in hoog tempo zijn macht uit op Amerikaanse universiteiten, op straffe van immense bezuinigingen. Daarbij gebruikt hij voortdurend het argument dat universiteiten te veel ruimte zouden bieden aan antisemitisme.

Tijdens pro-Palestijnse protesten op de Columbia-campus zijn studenten opgepakt en langdurig vastgezet, studenten kunnen elkaar rapporteren wegens een anti-Israël standpunt en Trump trok een subsidie van 400 miljoen dollar in.

De universiteit kondigde inmiddels aan 180 medewerkers te moeten ontslaan. Gisteren zijn in de bibliotheek van de Columbia University opnieuw demonstranten gearresteerd en gewond geraakt.^*

‘Voor een historicus zijn de beschrijvingen van universiteiten als broedplaatsen van antisemitisme volkomen belachelijk’, wil Mazower graag uitleggen. Daarom besloot hij te doen wat hij als historicus het beste kan: de geschiedenis van het woord ‘antisemitisme’ heel precies opschrijven.

‘Dit is geen boek over Gaza en geen boek over Israël. Het is een boek over antisemitisme. Het is ook een boek over woorden. Wat me interesseerde, was hoe woorden ons op een dwaalspoor brengen. Het woord antisemitisme is daarvan een uitstekend voorbeeld. Dat zag je toen het werd uitgespeeld rond de protesten op onze campus.’

Wat zag en hoorde u toen zelf?
‘Als docent heb je een hechte band met je studenten. Ik heb de Columbia-studenten altijd bewonderd, want de meesten komen hier omdat ze veel om de wereld geven. Ze zagen geen verschil tussen het serieus nemen van hun studie en het serieus nemen van de wereld.’

‘Naar mijn mening werden ze op de verkeerde gronden bekritiseerd door mensen die dat “antisemitisch” noemen. Het woord antisemitisme werd door deze mensen gebruikt op een manier die ik niet begreep. En ik wilde dat mijn studenten niet verkeerd begrepen zouden worden.’

Zijn sommige woorden niet altijd onderwerp van strijd geweest?
‘Ja, maar nu leven we in een wereld met sociale media, waar meer mensen zich met woorden bewapenen en proberen hun interpretatie van woorden aan andere mensen op te dringen. Dat maakt het leven op de universiteit erg moeilijk. Opmerkingen worden uit hun verband gerukt of helemaal verkeerd weergegeven.’

‘Ik schreef dit boek ook omdat ik vrees dat het niet meer mogelijk is om dingen te leren, als mensen bang worden om bepaalde woorden nog te gebruiken. Omdat ze worden gecontroleerd. Ik ben een opvoeder, dus ik geloof niet in mensen die zwijgen. Ik vind dat mensen moeten worden aangemoedigd om te spreken. Zelfs als ze fouten maken, omdat ze nog aan het leren zijn. Wat nu op Amerikaanse universiteiten gebeurt, maakt het erg moeilijk om les te geven.’

Kunt u andere voorbeelden geven van woorden die wapens werden, en mensen nu het zwijgen opleggen?
‘We hebben dit probleem al een tijdje. Laten we het “overgevoeligheid” noemen. Hoe praat je over gender? Hoe praat je over ras? Wat gebeurt er als je rond deze onderwerpen een verkeerd woord gebruikt, zelfs als je het niet kwaad bedoelt? Wat er nu gebeurt rond het woord “antisemitisme” is niet het begin. We doen allemaal mee in dit proces.’

‘Het oorspronkelijke doel van dit soort overgevoeligheid in de VS was sinds de jaren zestig het bestrijden van rassendiscriminatie. Dat was een waardig doel. Maar omdat er geen eenduidige definitie bestaat van wat antisemitisme is, kan een student in een klaslokaal inmiddels door een andere student gerapporteerd worden om zijn pro-Palestijnse standpunt.’

‘Ik vind het schokkend om te zien dat sommige Joodse groeperingen in Amerika nu proberen om politieke protesten op deze manier af te kappen. Dat is misbruik van een verder goed antidiscriminatiesysteem. Maar zo staan de zaken ervoor.’

Politieke correctheid speelde studenten en docenten al langer parten aan universiteiten. Philip Roth wijdde daar vijfentwintig jaar geleden al zijn roman De menselijke smet^* aan.
‘Het elkaar aanklagen gebeurt al heel lang. Maar in de VS niet eerder op deze manier, op grond van antisemitisme. En wat het explosief maakt, is dat je hier nu een hele regering hebt die zich erop toelegt om van antisemitisme een explosieve kwestie te maken.’

Zou u zelf op dit moment nog een kritisch krantenartikel durven schrijven, zoals dat in The Financial Times van vorig jaar?
‘Als ik iets wil schrijven, dan schrijf ik iets op. Maar inmiddels hebben we dus een overheid zoals we die nog niet eerder hadden in de Verenigde Staten. Ik wil het mijn universiteitsbestuur daarom niet moeilijker maken dan het op dit moment is. Toen ik er vorig jaar over schreef was het makkelijker. En ja, toen deed het universiteitsbestuur het slecht.’

Wetenschappers denken verschillend over de vraag wat antisemitisme precies betekent. Wat zijn de voornaamste punten van onenigheid?
‘In het verleden ging het om etnische of raciale vooroordelen tegen Joden. Er was altijd al debat over hoe vooroordelen tegen Joden precies verbonden waren met veel oudere religieuze stereotypen over Joden. Maar dat noem ik geen onenigheid. Dat is een productief debat onder wetenschappers.’

‘Een deel van het probleem vandaag de dag is dat veel mensen geobsedeerd zijn geraakt door een definitie van antisemitisme, maar dat het helemaal geen woord is dat zich leent voor een harde en snelle definitie. Omdat het is gebruikt voor zoveel verschillende periodes in de geschiedenis.’

‘Als iemand het woord antisemitisme gebruikt, is daardoor nu niet meer duidelijk of het gaat over etnische, raciale en religieuze vooroordelen. Of, in het geval van Israël, dat het gaat over politiek. Dat zijn heel verschillende dingen en dat kan problemen veroorzaken.’

‘Waar bittere onenigheid over bestaat, is in hoeverre uitspraken over Israël te maken hebben met etnische vooroordelen over Joden. Sommige mensen gaan zelfs zover om te zeggen dat elke kritiek op Israël de verdenking van antisemitisme oproept. Anderen zeggen dat het twee heel verschillende dingen zijn. En veel mensen zouden zeggen dat er enige overlap is.’

Wanneer is kritiek op Israël antisemitisme?
‘Mijn boek laat zien dat er geen eenvoudig antwoord is. Maar in grote lijnen zou ik willen zeggen dat er ruimte moet zijn voor legitieme politieke kritiek. En dan moet je je wel afvragen of de kritiek wordt geuit op politieke gronden, of op grond van een soort raciaal stereotype.’

‘Ik zou zeggen dat veel van het pro-Palestijnse protest niet antisemitisch is. Palestijnen en de mensen die hen steunen, zouden protesteren tegen iederéén die hun land bezet hield en het huidige beleid uitvoerde. Of ze nu Joods waren of niet.’

Is het antisemitisme als demonstranten zingen ‘from the river to the sea, Palestine will be free?’
‘Daarover verschillen de meningen onder wetenschappers. Ik zou zeggen: over het algemeen niet. Omdat er wel degelijk een ideaal bestond van Palestina als één staat waar Joden en moslims en christenen allemaal samenleven, wat verenigbaar is met die slogan.’

‘Er is ook een andere versie van die slogan, die suggereert dat alle Joden verdreven moeten worden. Maar dat kun je niet opmaken uit de slogan zelf, dus waarom maak je een veronderstelling op basis van de slogan? Zo bestraf je de taal.’

En als je op dit moment zegt dat Israël in Gaza genocide pleegt?
‘Er zijn mensen die erop staan dat je het woord genocide gebruikt en er zijn mensen die erop staan dat je het woord niet gebruikt. Ik hou er niet van als mensen me vertellen dat een woord wel of niet gebruikt moet worden. Omdat het dan onmogelijk is om woorden op de juiste manier te gebruiken: als poging om de werkelijkheid te begrijpen.’

‘De realiteit is dat het woord genocide zelf op zijn minst twee betekenissen heeft. Genocide kan duiden op de massale fysieke vernietiging van mensen. En genocide kan betekenen wat Raphael Lemkin er oorspronkelijk mee bedoelde, namelijk de vernietiging van een manier van leven.’

‘Als je naar Gaza kijkt, denk ik dat het vrij moeilijk is om niet te denken dat de manier van leven volledig verwoest is. Als je genocide op die manier wilt gebruiken om dat aan te geven, waarom zou je dat dan niet doen? Ik begrijp het probleem eigenlijk niet.’

U schrijft ook dat Israëli’s de vijandigheden tegen Israël in het Midden-Oosten zelf pas sinds de jaren zeventig antisemitisch zijn gaan noemen.
‘Het interessante is dat Joodse zionistische intellectuelen al in de jaren twintig en dertig verwachtten dat Arabieren een hekel zouden krijgen aan Joodse nederzettingen. Maar ze noemden dat nog niet antisemitisch. Ze beschreven de nederzettingen meer als iets waaraan iedereen wel een hekel zou hebben. Pas vanaf de jaren tachtig zeggen Israëli’s steeds vaker dat de Arabieren hen haten vanwege antisemitisme.’

Waarom is het verschil zo belangrijk?
‘Als je het gegeven dat mensen een hekel hebben aan jouw nederzettingen als zodanig accepteert, dan accepteer je een politiek conflict dat een politieke oplossing nodig heeft. Maar als je zegt: de Arabieren haten ons vanwege het antisemitisme, en antisemitisme is er altijd geweest en antisemitisme zal er altijd zijn, dan zeg je ook dat een politieke oplossing geen zin heeft. De manier waarop je de woede beschrijft, heeft invloed op wat je doet.’

De kern van uw boek lijkt me de botsing tussen de belangen van Israël en de belangen van de Joodse diaspora.
‘We hebben nog niet veel over de geschiedenis gesproken. Maar in het midden van mijn boek zijn twee kaarten afgedrukt. Die laten zien waar in de wereld Joden in 1925 woonden en waar ze in 2020 woonden. In 1925, voor de Holocaust, woonden de meeste Joden in Europa. In 2020 woont de overgrote meerderheid van alle Joden in de VS of Israël.’

‘Antisemitisme, zoals wij het altijd begrepen en zoals het historisch zichtbaar werd en culmineerde in de Holocaust, was oorspronkelijk een Europees verhaal. Het was een verhaal van Joodse kwetsbaarheid. Het was een verhaal van een minderheid. De Joden waren in Europese landen minderheden. Zij waren kwetsbaar. En dus was de les: wees gevoelig voor de kwetsbaarheid van minderheden.’

‘Maar nu wordt hetzelfde woord gebruikt in een heel andere wereld. En mijn boek is een poging om deze twee verhalen, die normaal gesproken niet bij elkaar horen, samen te brengen. De Verenigde Staten en Israël spelen nu een grotere rol in het gebruik van het woord antisemitisme. En de situatie van de Joden in Europa, die is van secundair belang. Maar als we het binnen deze nieuwe context over antisemitisme hebben, dan hebben we het eigenlijk niet over een Joodse minderheid. Er is nu een kwetsbare Arabische minderheid. En er is een Joodse staat.’

Maar in de wereld als geheel zijn Joden toch nog steeds een zeer kleine minderheid?
‘Dat is helemaal waar. Dit is waar de twee verhalen over antisemitisme samenkomen. Want neem nu Israëls minister Chikli, die twee maanden geleden in Jeruzalem een bijeenkomst over antisemitisme hield en daar Europese leiders van extreemrechts voor uitnodigde. En er stond daar niets op het programma dat extreemrechts tegen de haren in zou kunnen strijken. Hoe is dat te rijmen met ons oude begrip van het bestrijden van antisemitisme? Dat is het volstrekt niet. Joodse gemeenschappen in Hongarije of Roemenië hebben dan ook allerminst het gevoel dat dit soort bijeenkomsten van Israël hun veiligheid vergroten. Ze denken eerder dat ze geofferd worden.’

‘Deze uitnodiging aan extreemrechts is alleen te rijmen met een nieuwe betekenis van het bestrijden van antisemitisme. En die nieuwe betekenis luidt: zorgen dat mensen Israël steunen. Maar dat is dus niet wat het vroeger betekende.’

Is de volgende fase dat Joden elders ter wereld weer worden aangevallen om wat Israël nu doet?
‘Er zijn meer redenen om je zorgen te maken dan dat dit slecht kan uitpakken voor de Joden. Dit kan voor iedereen slecht uitpakken. Kijk maar wat er nu gebeurt aan onze universiteiten. Als mensen bang worden om te zeggen wat ze willen zeggen, dan is dat slecht voor iedereen.’

In bijvoorbeeld Amsterdam zullen Joden zeggen: ik voel me weer onveilig op straat, hier zijn mensen aangevallen.
‘Ja, dat gebeurt. En ja, dat is een vorm van antisemitisme. En natuurlijk is dat erg verontrustend. Hetzelfde gebeurt in Amerika. Maar laten we er even over nadenken. Wij hebben geleerd een scherp onderscheid te maken tussen Israëli’s en Joden. Maar er zijn veel samenlevingen die niet zo’n hard onderscheid maken. En over het algemeen geldt dat hoe minder mensen hebben geleerd over de context, hoe moeilijker het is om dat onderscheid te maken. Dus je moet dat blijven uitleggen.’

‘Het is ook zo, dat antisemitische samenzweringstheorieën zich na de Tweede Wereldoorlog vrij snel verspreidden in sommige moslimgemeenschappen. Ik denk dat het een manier was om te proberen de oprichting van een Joodse staat en de plotselinge opkomst van de Amerikaanse macht in het Midden-Oosten te begrijpen. Zo groeide er een samenzweerderige manier van denken over Joden. En het is moeilijk om daartegen te vechten.’

‘Ik denk dat het dus óók waar is dat dit soort problemen nauw samenhangen met wat er in het Midden-Oosten gebeurt. Politiegegevens laten zien dat dit soort incidenten toeneemt^* wanneer er een crisis is in het Midden-Oosten. En als er even vrede is in het Midden-Oosten, bijvoorbeeld in de jaren negentig, dan nemen ze af.’

‘Vaak zijn mensen op deze manier gewelddadig omdat ze Joden met Israël identificeren. Maar er is nog een extra complicatie, en dat is de Israëlische regering. Die claimt namelijk sinds 2018 zelf namens álle Joden te spreken. De Israëlische regering probeert dus zelf te zeggen dat Israëli’s en Joden hetzelfde zijn. We zijn kortom in een soort moeras beland.’

Wat werkt wél, als je antisemitisme wil bestrijden?
‘Vraag altijd eerst waar we het precies over hebben en bekijk dan wat werkt. Als je je zorgen maakt over etnische vooroordelen tegen Joden, dan werkt een beleid dat gericht is op mensen die een etnisch vooroordeel tegen Joden hebben. Als je je zorgen maakt over protest tegen Israël – dat is iets anders. En dan kun je dat proberen uit te roeien, dat is wat er nu gebeurt.’

‘Maar in wezen wordt het protest tegen Israël niet gedreven door Jodenhaat. Het protest tegen Israël wordt gedreven door Israël. Dus zolang er problemen zijn in het Midden-Oosten, zul je dit soort protesten en onrust hebben. En ja, je krijgt ook te maken met antisemitisme vanwege de opstelling van Israël. Dat probleem kan dus niet los worden gezien van wat er in het Midden-Oosten zelf gebeurt.’

Hoe kun je dit aan het Israël-beleid rakende antisemitisme indammen?
‘Ik denk niet dat het kan worden opgelost zonder vredesproces voor het Midden-Oosten. En het ziet er erg donker uit.’

U hebt zelf een Joodse achtergrond. Is dat belangrijk om te vermelden?
‘Ik ben opgegroeid in een zeer seculier Joods gezin in Noord-Londen in de jaren zeventig. Daar was het vooroordeel tegen Joden toen niet het ergste vooroordeel waar je last van kon hebben. Het was heel anders als je zwart was, en ik had een goede schoolvriend die zwart was. Maar ik had ook familie in verschillende delen van Europa.’

‘Wat ik van dat alles meekreeg is een aandrang om op te komen voor minderheden, voor mensen die zwak zijn. Daarom leek het me ook belangrijk te begrijpen hoe de herinnering aan de Europese geschiedenis misbruikt kan worden. En ik denk dat er in de loop van de twintigste eeuw een radicale transformatie heeft plaatsgevonden in het Joodse leven.’

‘Dit zullen de meeste Joden privé wel erkennen, maar in het openbaar veel moeilijker: dat ze vanuit een positie van grote kwetsbaarheid nu terecht zijn gekomen in samenlevingen die hen waarderen. In het geval van de Verenigde Staten: in een samenleving waar Joodse organisaties geen onaanzienlijke macht hebben. En wat betreft Israël: in een Joodse staat met aanzienlijke militaire macht.’

Niet iets om hardop te zeggen.
‘Het is een taboe, in verband met stereotypen over Joden waar we over na moeten blijven denken. Maar het taboe staat het begrijpen van waar we zijn aanbeland in de weg. En het maakt misbruik mogelijk. Amerikaanse universiteiten wegzetten als broedplaatsen van groot antisemitisme, dat maakte me bijvoorbeeld erg boos. Ik bedoel: als je echt denkt dat dit antisemitisme is, dan had je in de jaren dertig in Berlijn moeten zijn.’

Zo beschrijft u het ook. Als een schandalige vergelijking in het licht van de Holocaust.
‘Ik vind het historische schaamteloosheid. En antisemitisme is zo ook nog een term geworden die een echte discussie over wat Palestijnen moeten doormaken smoort.’

En begrijpt u de langdurig afzijdige houding van Europese landen als Nederland nog?
‘De politieke elite van Europa heeft nog een ander probleem: een historische erfenis van antisemitisme die heeft geleid tot een buitensporig historisch schuldgevoel. Europa denkt daarom dat het niet openlijk over Israël mag praten. Dat wordt een serieus probleem.’

‘Ik voel me bijna beschaamd dit allemaal via een lange discussie over antisemitisme te moeten verduidelijken. Want eigenlijk zouden we het hier niet over moeten hebben. We moeten praten over wat er met de Palestijnen gebeurt.’