Dit is fascisme

Op 18 februari 2025 verscheen een video op X. Te zien is hoe een agent van de Enforcement and Removal Operations Unit een persoon fouilleert, ter voorbereiding op diens deportatie. De lucht boven het vliegveld in Seattle is grauw, vliegtuigmotoren brommen stationair op de achtergrond. 

Dan: het gerinkel van kettingen. Een blauwe plastic bak op de grond, vol metalen boeien. Iemand spreidt ze uit op het asfalt – één set per persoon. Mensen worden strak geketend aan handen en voeten. De camera toont geen gezichten, alleen lichamen en ijzer. De video eindigt met een geketende persoon die moeizaam de stalen vliegtuigtrap beklimt – diens boeien tikken tegen de metalen traptreden. 

De titel van de post: ‘ASMR: Illegal Alien Deportation Flight 🔊’. De afkorting in de titel is een wrange verwijzing naar het genre YouTube-video’s dat een rustgevend, veilig gevoel opwekt met bepaalde geluiden. Denk aan zacht gefluister, het ritmisch tikken van de regen of het geritsel van bladeren in de wind. In dit geval: het geluid van de deportatie van zwaar geketende immigranten. 

De afzender: het Witte Huis.

Het fascisme is terug. Deze keer geen nazivlaggen, hakenkruisen en dodelijke bureaucratie, maar ‘Make America Great Again’-petten, rechts-extremistische memes en een triomfantelijke vuist in de lucht. Geen getto’s en concentratiekampen, maar datagedreven klopjachten en ‘detention facilities’ in El Salvador en Guantanamo Bay. Geen bruinhemden en SS’ers, maar Proud Boys en Capitoolbestormers.

Het is glashelder: de president van de Verenigde Staten, Donald Trump, bouwt in sneltreinvaart aan een fascistisch regime. Dat zeggen niet alleen voormalige topfiguren binnen Trumps eigen team,^* of zijn politieke tegenstanders.^* Veel betekenisvoller is dat ook internationaal gerenommeerde wetenschappers – de absolute experts op het gebied van fascisme – nu de noodklok luiden.

Toch roept hun waarschuwing weerstand op. Voor velen is het label ‘fascisme’ onlosmakelijk verbonden met de Holocaust en uit eerbied voor de zes miljoen vermoorde Joden hoort het dan ook in het verleden te blijven. Anderen vinden de term overdreven alarmistisch: iedere fascist verbleekt vooralsnog in vergelijking met Adolf Hitler. Trump fascisme verwijten, menen zij, is alsof je ‘brand’ roept omdat iemand ergens een vuurtje stookt en leidt af van de werkelijke uitdagingen waar de Verenigde Staten voor staan. 

Maar juist dát verzet tegen het gebruik van het woord fascisme is kenmerkend voor hoe fascisme werkt. Fascisme gedijt namelijk bij normalisering van hetgeen voorheen extremistisch was. En als dat gebeurt, wordt elke waarschuwing weggezet als overdreven alarmistisch.

Trump doet daar nog een schep bovenop door iedereen die hém een fascist noemt, zélf fascist te noemen. Het is een beproefde tactiek om taal van haar betekenis te ontdoen: als iedereen zijn tegenstander ‘fascist’ gaat noemen, verliest het woord zijn kracht om mensen te waarschuwen voor daadwerkelijk fascisme.

In plaats van te blijven twisten over of Trump wel of geen fascist genoemd mag worden, is het beter om te begrijpen waarom deskundigen alarm slaan. Daarvoor is het essentieel om te snappen hoe het fascisme werkt, zodat we de moderne varianten ervan kunnen herkennen – in de Verenigde Staten én daarbuiten.

De functie van het fascisme

Fascisme roept direct beelden op van het allesverwoestende Derde Rijk, Benito Mussolini’s zwarthemden, Francisco Franco’s generaals of de Jappenkampen in Nederlands-Indië. Denk je aan het fascisme, dan denk je dus aan de extreem zichtbare uitwassen ervan. Maar hoewel iedereen wel een beeld heeft bij het fascisme, ontbreekt het aan een heldere definitie. 

Om fascisme als breder fenomeen te herkennen, moeten we daarom juist níét naar de zichtbare extremen ervan kijken, zegt emeritus professor Robert Paxton, auteur van het monumentale standaardwerk The Anatomy of Fascism (2005). Volgens hem moeten we kijken naar de functie die het fascisme vervult voor politici binnen een democratie .

Die functie is strategisch: fascisme is een manier om politieke onvrede onder een dominante groep in een samenleving te mobiliseren tegen een vermeende vijand, meestal geholpen door maatschappelijke ontwrichting in crisistijd. Het is in die zin vergelijkbaar met het uiterst-rechts populisme, dat dan ook wel de light-variant van het fascisme wordt genoemd.^*

Maar waar populistische leiders de spelregels van de democratie vooralsnog alleen oprekken, gaan fascisten verder: ze veranderen die regels, grijpen de absolute macht en vernietigen (vermeende) tegenstanders zo nodig met geweld.

De brandstof voor die strategie is emotie, niet een coherente ideologische overtuiging. Ultranationalisme en een heilig geloof in ‘het recht van de sterkste’ zijn altijd onderdeel van het fascisme, maar afgezien daarvan heeft het geen eenduidig verhaal. 

Een fascist hoeft alleen maar een verhalenverteller te zijn, zegt historicus Timothy Snyder daarover. Zijn woorden doen ertoe, in de zin dat ze woede moeten opwekken. Maar wát hij vertelt, en of het waar is wat hij zegt, is minder relevant. Hij moet simpelweg een gevoelige snaar raken en die weten vast te houden.

Een fascist herken je aan wat hij doet

Om het fascisme van vandaag te herkennen, is een letterlijke vergelijking met nazi-Duitsland dan ook niet behulpzaam. De fascist van nu zal bijvoorbeeld niet per se in iedere zin haat tegen Joden verspreiden, maar kan zich nog steeds volledig als een fascist gedragen. Een fascist herken je aan wat hij doet, aldus Paxton.

Dit gedrag vroegtijdig benoemen stuit vanzelfsprekend op scepsis, omdat de gevolgen zich pas volledig aftekenen wanneer ingrijpen nauwelijks nog mogelijk is.

Het fascisme ontvouwt zich namelijk stapsgewijs: van het vertolken van maatschappelijke onvrede naar uiterst-rechts populisme naar uitgesproken fascisme waarin de politieke spelregels sneuvelen naar het vestigen van een autocratisch fascistisch regime. 

Gevestigde elites hebben hierin een sleutelrol, stelt Paxton: door alarmbellen te negeren en fascisten als ‘gewone’ politieke spelers te behandelen, helpen ze hen onbedoeld aan de macht. Vaak zijn traditionele rechtse politici bijvoorbeeld bereid tot politieke samenwerking met opkomende fascistische partijen, omdat ze op onderdelen inhoudelijke raakvlakken zien en ze bovenal een nóg grotere hekel hebben aan links. 

Die samenwerking aangaan, is ook niet zo gek. Fascistische leiders komen namelijk binnen via verkiezingen – soms ogenschijnlijk uit het niets, en altijd met brede steun van ontevreden kiezers die weglopen bij traditionele rechtse partijen. Het volk heeft gesproken en geen democraat die dat negeert.

Maar dat is een catastrofale misrekening, zegt Paxton, want fascisten gebruiken de democratische spelregels alleen maar om hun eigen spel te winnen. Hun spel eindigt niet in vier jaar presidentschap, maar in absolute macht. 

De geschiedenis – van Hitler tot Mussolini – laat keer op keer zien hoe dat gaat: extremisme raakt genormaliseerd, conservatieve en rechtse politici worden uitgeschakeld, medeplichtig of afhankelijk van de fascistische agenda. Daarop wordt definitief afgerekend met de linkse oppositie en uiteindelijk imploderen de instituties die de democratie dragen. 

Dan is het fascistische regime een feit. 

‘De grote grap van de democratie is dat ze haar aartsvijanden de instrumenten in handen geeft voor haar eigen vernietiging’, schreef de later beruchte nazi-propagandaminister Joseph Goebbels al treffend in 1928, ver voor Hitlers machtsovername in Duitsland.

Een waarschuwing komt altijd te vroeg

Het fascisme holt een democratie dus van binnen uit. Het begint met taal, niet met tanks. Met verkiezingen, niet met een staatsgreep. En het krijgt een kans, dankzij mensen die denken dat het allemaal niet zo’n vaart zal lopen. Laat je vooral niet gek maken, zeggen die, don’t feed the trolls. 

Dit plaatst fascismekenners voor een haast onmogelijk dilemma: wie tijdig waarschuwt, wordt gezien als alarmist. Maar als de dreiging onmiskenbaar is, is het te laat. 

Daarom kunnen we het maar beter serieus nemen dat nu ook de academische zwaargewichten van de fascismestudies waarschuwen dat Trump in rap tempo bouwt aan een autocratisch regime dat alle kenmerken van het fascisme in zich draagt. Drie van hen hebben besloten de Verenigde Staten te verlaten met de krachtige boodschap: ‘Fascisme is hier. Neem dat maar van ons aan.’

Ook de eerdergenoemde grootheid in de fascismeleer Robert Paxton luidt de noodklok. Hij weigerde tot voor kort de ontwikkelingen in de Amerikaanse politiek te duiden als fascisme. Maar toen hij Trump-aanhangers op 6 januari 2021 met geweld het Capitool zag binnendringen, veranderde hij van mening.

‘Dit is echt. Dit is het echte werk’, zei Paxton onlangs tegen The New York Times .

Tien instrumenten van het fascisme 

Hoe ziet dat ‘echte werk’ er dan uit? Hoe herkennen deskundigen fascisme-in-actie? 

In zijn veelgeprezen boek How Fascism Works onderscheidt politiek filosoof Jason Stanley tien instrumenten die het fascisme kenmerken. Op zichzelf kunnen deze instrumenten ook in andere politieke stromingen voorkomen. Maar alleen in het fascisme komen ze altijd allemaal bij elkaar. 

Samen vormen ze dus het draaiboek van het fascisme – in woorden, gedrag én beleid:

1 – Iedere fascist grijpt terug op een mythisch verleden om zijn visie voor een glorieuze toekomst te verantwoorden. Als emotie de brandstof van het fascisme is, dan is het mythische verleden van een volk de bron waaruit een fascist put om deze emotie aan te wakkeren. Zo droomde Adolf Hitler van een Derde Rijk in de traditie van de grote Duitse keizerrijken en beloofde Benito Mussolini de Italianen van de twintigste eeuw terug te keren naar de tijd van de Romeinen.

‘Wij hebben onze eigen mythe gecreëerd’, aldus Mussolini in 1922. ‘Die mythe is geen realiteit, maar een geloof, een passie, die we willen omzetten in een allesomvattende werkelijkheid. Aan die mythe onderwerp ik alles.’ ^*

2 – Iedere fascist gebruikt propaganda om vijandbeelden aan te wakkeren en het publieke debat te ontwrichten. Als het mythische verleden de bron is en emotie de brandstof, dan is propaganda de machine waarmee de fascist de massa in beweging krijgt. Het doel is om verdeeldheid te zaaien, door binnen- en buitenlandse ‘vijanden’ verantwoordelijk te houden voor het verval van de natie. Iedere fascist zal daarvoor wijzen naar groepen die relatief kwetsbaar zijn. Het fascisme is als de pestkop die het onpopulaire kind pest, om er zelf beter van te worden. 

Om die vijandbeelden te doen beklijven, zal een fascist systematisch en openlijk moeten liegen, redeneerde Adolf Hitler in zijn boek Mein Kampf: ‘Eerst vindt men dat stompzinnig en onbeschaamd, vervolgens verontrustend, maar uiteindelijk gelooft men je.’ 

3 – Iedere fascist ondermijnt bewust onafhankelijke denkers die zijn propaganda kunnen bestrijden. Onder andere journalisten, kunstenaars en academici zijn het zand in de raderen van de propagandamachine, omdat ze van kritisch denken hun beroep hebben gemaakt en van het publieke debat hun werkveld. Ze zijn daarom per definitie verdacht. 

De fascist zal hen afschilderen als onderdeel van een complot en daarvoor als bewijs aanvoeren dat ze zijn complottheorieën geen aandacht geven of weerspreken. Hij zal iedere kans aangrijpen om journalisten te beschimpen en eigen kanalen oprichten om zijn propaganda te verspreiden. Zodra hij kan, zal hij de onafhankelijkheid van de media inperken, en het onderwijs en culturele instellingen ‘zuiveren’. 

4 – Iedere fascist vernietigt de waarheid. Het verdwijnen van de gedeelde waarheid geeft de propagandamachine vrij baan. Dit gaat hand in hand met de ‘Grote Leugen’, een propagandatechniek uit de koker van Adolf Hitler. Dit is een bewering zo grotesk dat mensen aannemen dat er wel iets van waar moet zijn – juist omdat niemand zoiets compleet uit de duim zou durven zuigen. Want, zegt Hitler in Mein Kampf: ‘De schaamteloos grove leugen laat altijd sporen na, zelfs als deze definitief is ontmaskerd.’ 

Hitler verzon hiervoor, voortbordurend op het al broeiende antisemitisme, een vermeend internationaal Joods complot tegen Duitsland. Vervolgens bleef hij dit net zo lang herhalen totdat mensen ervoor kozen hem te geloven.

5 – Iedere fascist vestigt een nieuwe maatschappelijke rangorde die draait om een claim over wie menswaardig is en wie niet. Rechten van minderheden worden ingeperkt, mensen worden vervolgd om wie ze zijn, niet om wat ze doen. Degenen die baat hebben bij deze nieuwe rangorde, wantrouwen mensen die zich daartegen uitspreken: een beroep op gelijke rechten en gelijkwaardigheid wordt zo verdacht en ondermijnend. En uit angst om zelf doelwit te worden van vervolging, helpt een massa meelopers de rangorde in stand te houden.

6 – Iedere fascist beweert dat de eigen groep het slachtoffer zou zijn van een complot. Een voorbeeld van zo’n complottheorie is omvolking: het idee dat het ‘eigen volk’ wordt verdrongen door degenen die als ‘vreemd en vijandig’ worden beschouwd. Of het nu gaat om een ‘tsunami van migranten’, ‘baby-ontvoerende deepstate-elites’ of ‘Joodse mannen die vrouwen misleiden’ – deze theorie werkt bij ieder vijandbeeld, zegt historicus Timothy Snyder.^* 

Zodra ‘vijanden’ in binnen- én buitenland alom worden beschouwd als reële bedreiging voor de nationale veiligheid, zal de fascist de middelen van de staat volledig in dienst stellen van vervolging van binnenlandse vijanden en confrontatie met het buitenland. 

7 – Iedere fascist verdedigt rigide genderrollen als pijler van zijn macht. Zoals de leider de ‘vader van de natie’ is, is de man het natuurlijke hoofd van het gezin – en dat moet zo blijven. Genderdiversiteit wordt afgeschilderd als een bedreiging voor deze natuurlijke orde. Als traditionele mannelijke rollen onder druk staan, wijst de fascistische leider een schuldige aan: ‘genderideologen’, of ‘buitenlanders die banen inpikken’. 

Ondertussen zijn vrouwen er vooral om heel veel baby’s te krijgen en zo de positie van de eigen groep te versterken. Mussolini ging hierom de ‘slag om de baby’s’ aan, inclusief staatsceremonies voor vruchtbare vrouwen en een belasting voor vrijgezelle mannen boven de 25 jaar. Termen als ‘anticonceptie’ en ‘abortus’ kwamen op de lijst van verboden woorden voor de pers.^*

8 – Iedere fascist verdeelt mensen in hardwerkende burgers en overbodige profiteurs. Die tweedeling voedt het idee dat tegenstanders van nature lui en inferieur zijn, en dus geen volwaardige plaats in de samenleving verdienen. Hardwerkende burgers zijn nodig, de anderen – de intellectuele elite, ‘luie’ ambtenaren, mensen in de bijstand of mensen met een beperking – zijn overbodig. ‘Arbeit macht frei’, plaatsten de nazi’s op de poorten van de hel. 

Maar dat arbeidsideaal is een rookgordijn – in het fascisme veranderen de economische machtsverhoudingen en de verdeling van rijkdom eigenlijk niet. 

9 – Iedere fascist zet stad en platteland tegen elkaar op. Het platteland staat symbool voor de eerlijke, hardwerkende, traditionele man. De stad moet gezuiverd worden van de luie linkse gekken met hun verdorven ideeën over gender, diversiteit en inclusie. Volgens de nazi’s waren de boeren bijvoorbeeld ‘de dragers van een gezonde volksaard, de levensbron van het volk, en de ruggengraat van de militaire macht’.^* 

10 – Iedere fascist maakt van de rechtsstaat een wapen om zijn tegenstanders te vernietigen. Terwijl hij zichzelf boven de wet plaatst en loyalisten beloont met straffeloosheid, eigent de fascist zich de macht toe om door hem aangewezen ‘criminelen’ zonder eerlijk proces te vervolgen. Zo sloopt hij in naam van de wet de rechtsstaat, zonder deze ooit formeel op te heffen. 

Mussolini deed dat door de advocatuur in te lijven. Advocaten werden gedwongen om de ‘fascistische gerechtigheid’ te dienen; het bijstaan van ‘antifascisten’ tegen trouwe partijleden was uit den boze.^* Hitler had op zijn beurt ‘een bijna griezelig talent om meedogenloos misbruik te maken van mazen in de wet’, vertelde zijn juridisch adviseur Hans Frank.^*

De kern van een fascistische machtsgreep is dan ook niet zozeer het afschaffen van een democratie, maar het uithollen van haar instituties en het minachten van de rechtspraak. Met als einddoel: absolute macht, ter meerdere eer en glorie van de leider.

De geboorte van het fascistische regime-Trump

Kijk je door deze bril naar wat op het eerste gezicht een wirwar aan schandalen, megalomane ideeën en wanbeleid in de Verenigde Staten lijkt, dan zie je inderdaad een indringend patroon waarin de tien instrumenten van het fascisme samenkomen. 

Dan zie je: de geboorte van het fascistische regime-Trump. 

Ook Trump onderwerpt de Verenigde Staten aan een mythe: dat de Verenigde Staten ooit groots waren, maar door ‘criminele immigranten’ en ‘corrupte globalistische elites’ ten onder zijn gegaan. Make America Great Again belooft Amerika weer op de eerste plaats te zetten, door terug te keren naar een tijdperk waarin oliebaronnen nog ongehinderd konden drillen, niemand nog moeilijk deed over klimaatverandering, en de witte man nog onbetwist de baas was in huis en in het land. 

Ook Trump overspoelt het publieke debat met leugens. Alleen al tijdens zijn eerste termijn als president noteerde The Washington Post 30.573 aantoonbare leugens. Dat begon al op dag één van zijn eerste termijn als president, toen hij beweerde dat de menigte bij zijn inauguratie gigantisch was, terwijl foto’s het tegendeel bewezen.

Sindsdien heeft Trump diversiteitsprogramma’s de schuld gegeven van een vliegtuigcrash,^* scholen onterecht beschuldigd van geslachtsoperaties bij kinderen,^* migranten van het opeten van ‘Amerikaanse’ huisdieren,^* Oekraïne van het beginnen van de oorlog met Rusland,^* en ga zo maar door. Hij verspreidt deze onwaarheden via decreten, toespraken en persbriefings. Maar bovenal verspreidt hij zijn leugens in de vorm van zogenoemde ‘Truths’, socialemediaberichten op zijn eigen platform Truth Social. 

Ook Trump intimideert en bedreigt dagelijks onafhankelijke denkers, zoals journalisten. Volgens Trump zijn zij de ‘enemy of the people’. Hij schrapte financiering van onafhankelijke media, beperkte de toegang tot het Witte Huis voor gevestigde media als The New York Times, Politico en Associated Press en maakte plaats voor ideologisch gelijkgestemde influencers. Hij chanteert universiteiten en grijpt de macht in de belangrijkste culturele instellingen. Het resultaat: een cultuur van angst, zelfcensuur en, uiteindelijk, de vernietiging van de gedeelde waarheid.

Ook Trump ziet overal complotten tegen de Verenigde Staten . Migranten noemt hij een ‘invasie die het bloed van de natie vergiftigt’, en hij opende een klopjacht op de naar schatting 11 miljoen ongedocumenteerde mensen in het land.^* Alles is geoorloofd: vertrouwelijke persoonsdata worden gebruikt^* en Trump wil niet alleen immigratieagenten, maar ook andere overheidsmedewerkers en ‘overige individuen’ inzetten. Wie niet vrijwillig vertrekt, wordt gedeporteerd – op een door Trump ‘volledig naar eigen inzicht bepaalde plaats of wijze’.^* #MakeAmericaSafeAgain

Ook in het buitenland ligt Trump op ramkoers om ‘Amerika weer op één te zetten’, gedreven door de diepgewortelde overtuiging dat de ‘globalistische elite’ de Verenigde Staten moedwillig tegenwerkt. Deze insteek leidt tot een volledige ondermijning van de internationale rechtsorde:^* Trump dreigt met de inname van grondgebied van (voormalige) bondgenoten, perst NAVO-landen af voor bescherming, legt het Internationaal Strafhof lam en staakt abrupt de financiering van wat hij ‘gestoorde mensenrechtenclubs en radicaal-linkse activisten’ noemt via ‘de criminele organisatie’ USAID.

Trumps buitenlandbeleid kent nog maar één doel: winst. Zijn handelsoorlog wordt gevierd als ‘Liberation Day’ – en als beleggingsproject voor bevriende miljardairs.^* De vastgoedwaarde van een strook grond aan de Middellandse Zee telt zwaarder dan de Palestijnse levens die erop vermorzeld worden. 

Ook Trump vestigt een nieuwe maatschappelijke orde, inclusief kliklijnen voor ambtenaren, scholen en burgers om de bedreigers van die orde – ‘woke culture warriors’^* en ‘criminele immigranten’^* – te kunnen rapporteren.

Die rangorde draait onder andere om rigide genderrollen. ‘Links heeft geprobeerd te wissen wat het betekent om vrouw te zijn’, stelt het Witte Huis.^* Hij bant trans personen uit het leger, de sport en het openbare leven, terwijl hij woorden als ‘gender’, ‘feminisme’ en ‘gelijkwaardigheid’ uit overheidscommunicatie wist. Moeders belooft hij medailles en geld als ze meer ‘Amerikaanse’ kinderen baren.^*

Ook Trump verdeelt mensen in wie nodig is en wie overbodig. Mijnwerkers zijn de ‘echte’ Amerikanen,^* in tegenstelling tot de naar schatting 121.000 ambtenaren die door Elon Musks Department of Government Efficiency (DOGE) zijn ontslagen,^* omdat ze ideologisch gecorrumpeerd^* zouden zijn en volgens Musk vervangen kunnen worden door chatbots.^*

Trump oogstte massale steun in plattelandsgemeenten met zijn belofte om af te rekenen met ‘linkse klimaatgekken’,^* Bidens ‘oorlog tegen de suburbs’ te stoppen,^* en – desnoods met inzet van de geheime diensten – grote progressieve ‘pro-crime steden’ als Washington D.C. en Columbia om te vormen tot MAGA-bolwerken.^*

Ook Trump is, tot slot, hard op weg om van de rechtsstaat een wapen te maken om zijn tegenstanders te vernietigen. ‘Wie zijn land redt, kan de wet niet overtreden’,^* zegt hij, terwijl hij advocatenkantoren sanctioneert omdat ze zaken tegen Trump of zijn handlangers hebben gevoerd, een rechter in haar rechtbank laat arresteren en aanklaagt ‘wegens tegenwerking van de Amerikaanse overheid’,^* en de wet misbruikt om immigranten te laten verdwijnen. ^*

Trumps Grote Leugen: ‘Stop the steal’

En dan is er natuurlijk nog – rechtstreeks uit het draaiboek van Adolf Hitler – Trumps Grote Leugen: de ‘gestolen’ presidentsverkiezingen van 2020. 

De signalen dat Trump uit het fascistische draaiboek putte, waren al luid en duidelijk. Maar ze werden oorverdovend toen Trump, na zijn verlies bij de presidentsverkiezingen van 2020, met een bewering kwam die zó grotesk was dat die onvermijdelijk sporen naliet: een complot van ‘Left Lunatics, Venezuela en China’ zou verkiezingsfraude hebben gepleegd en zo het presidentschap van Trump hebben gestolen. Hierop mobiliseerde hij een brede massabeweging om het Capitool te bestormen ‘to stop the steal’.

Het geweld van die dag schoof Trump in de schoenen van ‘de gecorrumpeerde FBI’, ‘de terroristen van Antifa’ en ‘Nancy Pelosi’, die in haar toenmalige rol als voorzitter van het Huis van Afgevaardigden de verkiezingsuitslag moest valideren. Zijn latere vervolging voor zijn rol bij de aanval bestempelde hij als puur machtsmisbruik van de ‘deepstate’. Volgens Trump werd de rechtsstaat ingezet als wapen – tegen hém, maar vooral tegen de natie: ‘Ze zitten niet achter mij aan, maar achter jullie – ik sta alleen in de weg.’^*

Vier jaar later, op dag één van zijn tweede termijn, verleende Trump gratie aan bijna 1.600 veroordeelde Capitoolbestormers – door hem omgedoopt tot ‘January 6 hostages’. Onder hen de leiders van extreemrechtse milities als de Proud Boys. Daarmee sprak hij niet alleen deze mensen vrij, maar ook hun gewelddadige, antidemocratische methoden. Zo verzekerde hij zich van een trouwe, gewapende knokploeg, geleid door figuren die openlijk zeggen dat ze hun vrijheid aan Trump te danken hebben en uit zijn op vergelding.

En het belangrijkste: Trump kwam er zonder noemenswaardige gevolgen mee weg. Sterker: hij nam wraak op degenen die betrokken waren geweest bij zijn vervolging. ‘Zo werd de Grote Leugen, in fascistische zin, politieke realiteit’, zegt historicus Timothy Snyder. ‘[Trumps] feitelijke straffeloosheid, gevolgd door juridische immuniteit, maakte hem onaantastbaar – en voor zijn aanhangers een held.’^*

Bewijs voor Trumps onaantastbaarheid vonden zijn aanhangers – en Trump zelf – ook in de mislukte aanslag op zijn leven tijdens zijn verkiezingscampagne in 2024. De kogel, zo geloofden ze, werd op het nippertje afgewend door goddelijke interventie.^* Trump werd niet langer alleen gezien als de leider, maar ook als de door hogere macht uitverkoren redder van de natie. 

Maar zoals het een misvatting is om Trump een goddelijk mandaat toe te dichten, is het ook te simpel om hem als unieke verklaring te zien voor hoe het zover is gekomen.

Hoe gematigde politici Trump vrij spel gaven 

Gematigde politici – van progressief tot aartsconservatief – hadden deze fascistische machtsgreep kunnen zien aankomen. Zij hebben gefaald in hun kerntaak: de democratie beschermen. 

Volgens politiek wetenschappers Steven Levitsky en Daniel Ziblatt, auteurs van het invloedrijke boek How Democracies Die, begon dit al met het ongegronde geloof dat democratische verkiezingen een anti-democraat buiten de deur zouden kunnen houden.

Ook de andere politieke verdedigingslinies bleven onbenut: Republikeinen hadden Trump kunnen weren uit de partij vanwege ondemocratisch gedrag, maar lieten zich inlijven. Het Congres had zich op de Grondwet kunnen beroepen om Trump uit te sluiten van verkiezingen, maar liet dat na. Gematigde Republikeinen noch Democraten waren bereid hun partijbelangen opzij te zetten om samen Trumps opmars te stoppen.^*

Als gevolg daarvan ligt nu de weg open voor de volgende fase van Trumps fascistische machtsgreep.

Vanaf Trumps terugkeer naar het Witte Huis trok hij met een lawine aan decreten alle uitvoerende macht naar zich toe en zette hij het Congres buitenspel.^* Nu zoekt hij de confrontatie met de rechterlijke macht. De rechtbanken kunnen de stortvloed van Trumps ongrondwettelijke acties nauwelijks bijbenen – een zorgvuldig juridisch proces kost tijd. Desondanks blokkeerden rechters sinds zijn aantreden al circa 150 decreten,^* waarop Trumps team steevast juridische geitenpaadjes zoekt om de rechter te kunnen negeren.^*

Het resultaat: een constitutionele crisis.

Deze crisis escaleerde toen Trump een achttiende-eeuwse oorlogswet gebruikte om een schijnbaar willekeurige groep migranten zonder eerlijk proces naar een gruwelijke gevangenis in El Salvador te laten verdwijnen, tegen een rechterlijk bevel in. Toen het Amerikaanse Hooggerechtshof vervolgens eiste om een van hen, Kilmar Abrego Garcia – van wie Trump toegeeft hem ten onrechte te hebben opgepakt – terug te halen, weigerde hij. Sterker: hij wil nog meer mensen, inclusief Amerikaanse staatsburgers (uiteraard alleen de ‘really bad people’), die kant op sturen.^*

Trump staat bijna ‘buutvrij’

Voor Trump is deze confrontatie met het Hooggerechtshof een testcase. Het draait niet om de vraag of hij het mág doen, maar of hij ermee wegkomt. Het draait om de vraag of hij – inderdaad – boven de wet staat. ‘Lukt dat, dan staat hij buutvrij’, waarschuwde oud-FBI’er en Yale-decaan Asha Rangappa. Dan is het uitsluitend aan Trump om te bepalen wie ‘crimineel’ is en welke straf die persoon krijgt.

Eerder deze maand kreeg Trump in een televisie-interview de vraag: ‘Moet u als president niet de Grondwet van de Verenigde Staten respecteren?’ Waarop Trump antwoordde: ‘Ik weet het niet.’^*

De rechter heeft in ieder geval geen middelen om zijn vonnissen af te dwingen; die liggen in handen van Trump. Een uitweg zou een afzettingsprocedure via het Congres zijn, maar met een Republikeinse meerderheid die zich kritiekloos achter Trump schaart, en verdeeldheid bij de Democraten, lijkt ook die optie voorlopig kansloos.^*

Trump liet al via X weten hoe hij op een eventuele afzettingspoging zal reageren: ‘Die radicale linkse mafketels beginnen wéér over impeachment. Misschien wordt het tijd dat wij dat spelletje tegen hén spelen, en de Democraten eruit gooien.’

Trump heeft, naar eigen zeggen, nu inderdaad veel meer slagkracht dan tijdens zijn eerste termijn als president: ‘De eerste keer moest ik twee dingen doen: het land besturen en overleven, want ik had al die corrupte gasten nog om me heen’, verklaarde hij in april aan The Atlantic. ‘Nu maak ik de dienst uit, in het land en in de wereld.’^*

Dit alles laat weinig ruimte voor twijfel over waar dit toe moet leiden: naar een ongrondwettelijke derde termijn als president. Na het succes van de nostalgische MAGA-merchandise, verkoopt Trump daarom nu een nieuw petje: Trump 2028.

Het enige dat rest om Trump hiervan te weerhouden, zeggen Levitsky en Ziblatt, is grootschalige maatschappelijke mobilisatie. Dat benadrukt ook Carol Rose, een van de directeuren van de grootste Amerikaanse burgerrechtenorganisatie The American Civil Liberties Union: ‘Het is alle hens aan dek nu. We kunnen het ons niet veroorloven om te denken dat de rechters, de journalisten of de demonstranten het wel oplossen. Alleen door al onze krachten te bundelen, kunnen we Trump stoppen – verzet je, met alles wat je hebt!’

Tot nu toe zwelt het verzet van rechters, advocaten, journalisten, demonstranten en universiteiten aan en houdt het stand.^* Maar helaas is dergelijk verzet niet langer zonder groot persoonlijk risico: Trumps aangekondigde dreigementen om af te rekenen met zijn tegenstanders, zijn inmiddels dagelijkse realiteit.^*

Trumpisme: fascisme van het zuiverste Amerikaanse soort

Fascisme vertoont wereldwijd en door de jaren heen dezelfde tien kenmerken. Maar dat betekent niet dat het overal op dezelfde manier tot uiting komt. Integendeel: naast duidelijke overeenkomsten zijn er ook opvallende verschillen tussen fascistische bewegingen. 

Net zoals Mussolini’s fascisme verschilde van Hitlers nazisme, zo onderscheidt Trump zich van de twintigste-eeuwse fascisten. Hij heeft bijvoorbeeld de schelle megafoon verruild voor een smartphone om zijn troepen online te mobiliseren. En voor Trump is de staat niet alleen een verlengstuk van zijn ego, maar ook van zijn miljardenbedrijf.

Het fascisme is ook per definitie geen exportproduct, zegt Robert Paxton. Het ontleent zijn legitimiteit juist aan ‘wat als de meest authentieke elementen van de eigen gemeenschapsidentiteit wordt gezien’. Met andere woorden: elk land krijgt zijn eigen fascisme. 

De Verenigde Staten krijgen ‘trumpisme’ – fascisme van het zuiverste Amerikaanse soort.^*

Het trumpisme is gebouwd op de fundamenten van de slavernij en de racistische Jim Crow-wetten die begin twintigste eeuw de grondrechten van zwarte Amerikaanse burgers ontnamen (deze rassenscheiding inspireerde overigens Hitlers Neurenbergwetten, die ten grondslag lagen aan de Holocaust). Zwarte Amerikanen zullen, samen met de inheemse bevolking, Latino’s en moslims, dan ook de eersten zijn om eraan te herinneren dat de Verenigde Staten al eeuwen draaien om een politiek van uitsluiting en geweld.

Het trumpisme is opgetrokken uit de sociaal-economische puinhopen van The American Dream, waarin armoede wordt beschouwd als persoonlijk falen en individueel succes ten koste gaat van anderen. Het is gevormd uit rechtsstatelijke brokstukken van de war on terror, tot leven gewekt door de algoritmes van tech-oligarchen als Elon Musk, die de publieke sfeer in hapklare prakjes aan trollen en complotdenkers hebben gevoerd.

Het trumpisme kon groeien door een giftige cocktail van existentiële dreigingen, zoals de uitputting van de planeet, de klimaatcrisis, de coronapandemie en een technologische revolutie die de mens mogelijk overbodig maakt. De allerrijksten op aarde, die aan het preppen zijn voor een in hun ogen onvermijdelijke apocalyps en daarom van de democratische staatsregulering af willen, brachten het trumpisme tot volle wasdom door er het geld in te steken dat nodig was om het Witte Huis te veroveren.

Deze diepe Amerikaanse wortels geven het trumpisme een uitzonderlijk stevige maatschappelijke basis, zegt Paxton. ‘En dat is iets waar noch Hitler noch Mussolini aanvankelijk op kon rekenen.’^* Dat inzicht zou iedere vergelijking met het nazisme van Hitler acuut overbodig moeten maken. 

Hitler heeft zijn eigen gruwelijke plek in de geschiedenis, maar het fascisme heeft dat helaas niet.

Wat als Trump de machtsstrijd met de rechter wint en het groeiende verzet in de samenleving weet te smoren? Waar eindigt dit? 

Volgens Paxton is een fascistisch regime per definitie instabiel: ‘Een fascistische leider kan niet achteroverleunen. Hij moet daadkrachtig de massa blijven voeden met het idee dat hij de natie aan het redden is van “de vijand”.’ Stopt hij de daad bij het woord te voegen, dan implodeert de fascistische beweging en ‘normaliseert’ het regime in een autocratie. 

Gaat een fascistische leider door op de ingeslagen weg, dan treedt hij, ongehinderd door democratische instituties, de laatste fase van het fascistische proces binnen: radicalisering. Hierin zal hij een ‘eindeloze drang naar nóg grotere daden’ aan de dag leggen, en krijgt de fanatieke kern – oftewel: Trumps ‘uitzonderlijk stevige maatschappelijke basis’ – vrij spel.

Dergelijke radicalisering is op de langere termijn voor niemand vol te houden. Het eindpunt van ongeremd fascisme is dan ook: complete zelfvernietiging, en een samenleving in puin.

Het is ook óns probleem

Ook wij Europeanen zijn niet immuun voor de verleiding van het fascisme. Vroeger niet, nu niet. 

Trump mag dan het gezicht zijn van het hedendaagse fascisme, een hele zwik aan uiterst-rechtse Europese politici volgt in zijn voetsporen. Wat kan dat voor ons in Europa betekenen?

Afgelopen februari kwam een aantal van deze uiterst-rechtse Europese politici in Madrid bijeen onder het motto ‘Make Europe Great Again’ (beter goed gejat dan slecht bedacht, moet men hebben gedacht). Gezamenlijk luidden ze daar het nieuwe Trump-tijdperk, hún tijdperk, feestelijk in.^*

De uiterst-rechtse PVV-leider, Geert Wilders, verklaarde daar dat Trump-II niets minder dan een politieke aardverschuiving betekent, ook in Europa. ‘Trump brengt een boodschap van hoop’, zei hij.

De Hongaarse premier Viktor Orbán, juichte op zijn beurt op dezelfde bijeenkomst dat met Trumps herverkiezing uiterst-rechtse politici wereldwijd ‘van paria’s mainstream zijn geworden’.

Het valt inderdaad niet te ontkennen dat uiterst-rechts de afgelopen jaren in Europa aanzienlijke invloed heeft verworven, door een haat op te diepen die we voorgoed begraven dachten te hebben. 

Deze strategie werkte ook voor vergelijkbare politici. Bijvoorbeeld voor de Duitse AfD-leider Alice Weidel, wier recent als extremistisch bestempelde groepering op openlijke steun van Trump en zijn handlangers kan rekenen.^* Het werkte voor de Italiaanse premier Giorgia Meloni, die de handen ineenslaat met Trump ‘to Make the West Great Again’.^* En het werkte voor de Franse RN-voorvrouw Marine Le Pen, die net als Trump haar strafrechtelijke veroordeling ‘een aanval op de democratie’ noemt.^*

Al deze politici weten – net als Trump – veel kiezers te mobiliseren door de strijd aan te binden met ‘wokeism’ en ‘gendertheorie’; ‘illegale criminele vreemdelingen’ en ‘liberale fascisten’; ‘de parasitaire pers’ en de ‘geïnstitutionaliseerde zwakheid’ van de Europese Unie.

Normalisering van fascisme in Europa

Voor het eerst in de moderne geschiedenis hebben deze uiterst-rechtse partijen in Europese landen een groter aandeel van de stemmen dan de conservatieve en sociaaldemocratische politieke stromingen.

In zeven landen, waaronder Nederland en Italië, hebben uiterst-rechtse partijen een dominante rol in de regering. In landen als Duitsland en Frankrijk groeit hun steun aanzienlijk. In Italië, Bulgarije, Slowakije, Kroatië en Roemenië nemen ze al actief maatregelen om de rechtsstaat te ondermijnen en de persvrijheid in te perken.^* Hongarije is die fase voorbij en schuift steeds verder richting dictatuur.

Ook in het Europees Parlement boekten deze partijen afgelopen jaar een historische winst: ze bezetten nu ruim een kwart van de zetels en drukken zo een stevige stempel op het beleid van de Europese Unie, vaak met steun van middenpartijen die hun agendapunten overnemen en zo normaliseren.^*

Kortom: ook op het Europees continent maakt uiterst-rechts een stevige opmars.

Toch zijn er ook redenen om te denken dat het hier minder snel uit de hand zal lopen dan in de Verenigde Staten. Centrumpartijen hopen dat Trumps extreme aanpak, die elders leidde tot electorale tegenslagen voor uiterst-rechts in Canada en Australië, ook in Europa afschrikwekkend werkt. Alleen wijst de praktijk dat nog niet uit: tijdens recente verkiezingen in Duitsland, het Verenigd Koninkrijk, Roemenië en Portugal won uiterst-rechts juist flink terrein.^*

Belangrijker is dat Europa’s meerpartijenstelsels in theorie sterkere verdedigingslinies bieden. Door de compromiscultuur en partijpolitieke versnippering die bij zo’n stelsel hoort, moet uiterst-rechts meestal via coalities met gematigde partijen aan de macht komen. Dat maakt het moeilijker om de rechtsstaat te ondermijnen, maar zeker niet onmogelijk – ook Hitler kwam met slechts een derde van de stemmen via een rechtse coalitie in de regering, met een bekende desastreuze afloop. 

Geen enkel democratisch stelsel is dus volledig bestand tegen krachten die het willen ondermijnen. Maar een meerpartijenstelsel geeft traditionele rechtse partijen wél een cruciale troef, die de Amerikanen in hun tweepartijenstelsel niet hadden: door samenwerking met uiterst-rechtse partijen op voorhand uit te sluiten, kunnen traditionele partijen uiterst-rechts klein houden, omdat kiezers hun stem dan eerder als verloren zien.

Maar dan moeten deze partijen die mogelijkheid wél benutten. Het tegendeel is nu het geval: rechtse partijen tonen juist, op een enkele uitzondering na, een toegenomen bereidheid om uiterst-rechtse thema’s over te nemen en met uiterst-rechtse partijen te regeren^* – wat dan ook een belangrijke verklaring is voor hun recente opmars.

Het schoolvoorbeeld van deze dynamiek is in Nederland te vinden: nadat de liberale VVD in 2023 het uiterst-rechtse migratiethema van de PVV overnam en samenwerking met die partij niet uitsloot, behaalde de PVV een historische verkiezingswinst en werd de grootste partij van het land.

Het gevolg is verontrustend: ook in Europa beginnen uiterst-rechtse retoriek, methodes en politiek langzaam maar zeker normaal te worden.

Onze alarmbel rinkelt

Laat dat ónze alarmbel zijn. Deze uiterst-rechtse groeperingen als ‘gewone’ politieke spelers behandelen, is een catastrofale misrekening. Een die het einde kan betekenen van de democratie zoals we die kennen.

Nu de Verenigde Staten de internationale democratische rechtsorde vogelvrij hebben verklaard, is het enkel en alleen aan ons om onze vrijheid te beschermen.

Dat begint met een helder besef dat die vrijheid broos is. Want de geschiedenis leert: pas als mensen hun politieke vrijheden als vanzelfsprekend zien, dreigt het gevaar dat ze deze uit handen geven. 

Wie zich troost met de gedachte dat ‘het hier zo’n vaart niet zal lopen’, wordt ongemerkt de passieve handlanger van het tegendeel. Mocht dit nou nog steeds alarmistisch klinken, dan betekent dat bovenal dat het nog niet te laat is.