Een nieuw tijdperk van boekverbanning en censuur is aangebroken

Een van de belangrijkste pijlers van een democratie is de vrijheid van meningsuiting: de vrijheid om in het publieke debat te zeggen en te schrijven wat je vindt. Boeken vervullen een belangrijke rol in dat publieke debat.

‘Op die planken vol ruggen in verschillende lettertypen, talen, kleuren wordt op een bepaalde manier geëxperimenteerd met democratie: daar wortelen de theorieën, leert men erover en vindt men steun voor de premissen’, schrijft Irene Vallejo in haar boek Uit liefde voor het lezen.

Wie leest, leert over de wereld – en kan zich er een mening over vormen.

Dat is volgens haar ook de reden waarom er, in alle tijdperken sinds de uitvinding van het boek, geregeld boeken worden vernietigd en verbannen wanneer ‘het dogmatische en totalitaire denken’ opgeld doet.

We bevinden ons midden in zo’n nieuwe episode van verbanning en censuur. Het epicentrum daarvan ligt in de Verenigde Staten.

Een recordaantal verbannen boeken

In het schooljaar 2023-2024 werd in de VS maar liefst 10.046 keer een boek verbannen uit een schoolbibliotheek.^* Het gaat om ruim 4.000 verschillende titels – een record.

Wat die boeken met elkaar gemeen hebben? Ze gaan over thema’s als racisme, gender en diversiteit, oftewel ‘woke thema’s’. De conservatieve weerstand daartegen is groot – Donald Trump won er de verkiezingen mee.

Bijna 60 procent van de verbannen boeken is geschreven voor jongeren, en kaart onderwerpen aan waarmee ze in het dagelijks leven te maken kunnen krijgen, waaronder rouw en dood, middelengebruik, zelfdoding, depressie, mentale gezondheid en seksueel geweld, zo blijkt uit een inventarisatie van PEN America, een grote ngo die zich inzet voor de vrijheid van meningsuiting in de literatuur en daarbuiten.^*

Zulke boeken worden vaak verbannen uit naam van hun doelgroep: die zou beschermd moeten worden tegen de schadelijke inhoud ervan. En ergens is het wel begrijpelijk dat je jongeren wilt beschermen tegen de harde realiteit die het volwassen leven kan zijn, schrijft Katy Waldman in The New Yorker.^* Maar nu worden juist boeken over de realiteit van het leven van jongeren in de ban gedaan.

Kinderen en jongeren afschermen van alles wat eng, kwetsend of spannend kan zijn, werkt averechts, schreef Nina Polak voor De Correspondent.^* Het gevolg is namelijk dat ze zo beschermd opgroeien dat hun geestelijke gezondheid eronder lijdt.

En er is nog een verontrustend patroon. De auteurs van de verboden boeken zijn vaak mensen van kleur, vrouwen en queer mensen. Hun perspectieven worden zo gewist uit het publieke debat.

Ideologische controle

In The Guardian vertelt Jonathan Friedman van PEN America dat de huidige golf van boekverboden op scholen en de groeiende populariteit van de beweging gevaarlijk veel doen denken aan de autoritaire regimes uit het verleden.^* Een understatement.^*

Eerder deze maand nog heeft het Pentagon alle militaire academies opgedragen de boeken in hun bibliotheken over racisme en seksisme voor 21 mei van de planken te halen.^* De boodschap van de memo luidde dat boeken over diversiteit ‘verdeeldheid zaaiende concepten en genderideologie promoten’ die ‘onverenigbaar zijn met de kerntaak van het ministerie’.

Ook worden topfunctionarissen die zich met boeken bezighouden ontslagen:^* zowel Shira Perlmutter, de hoogste auteursrechtfunctionaris van het land, als Carla Hayden, het hoofd van de Library of Congress, werd deze maand plotseling de laan uit gestuurd. Het toezicht wordt dus ideologisch gezuiverd.

‘Wat we nu zien, weerspiegelt elementen uit verschillende historische periodes’, aldus Friedman. Het is dus niet nieuw – maar er wordt nu wel op alle niveaus, van lokale schoolbesturen tot de federale overheid, geprobeerd ideologische controle uit te oefenen op wat er op scholen mag worden onderwezen. Dit, zegt Friedman, ‘is nog nooit allemaal tegelijk gebeurd…’

Van censuur naar zelfcensuur

Ook schokkend was het interview van Maarten Keulemans met de Oostenrijkse wetenschapsjournalist Philipp Markolin.^* Zijn boek Lab Leak Fever begon als reconstructie om de ‘lablektheorie’ van het coronavirus voor eens en altijd te ontkrachten.

Hij interviewde tientallen virologen, epidemiologen en infectiologen, maar ook media-experts en sociaal wetenschappers. Want, zo ontdekte hij gaandeweg, het verzamelen van de feiten is niet genoeg.

Bijna alle wetenschappers met wie Markolin sprak, en die de lablektheorie onzin vinden, zijn doelwit van bedreigingen, intimidatie en haatcampagnes – vaak publiekelijk aangewakkerd door invloedrijke influencers en radicaal-rechtse politici, schrijft Keulemans.

‘Dit gaat dus meer over desinformatie, over verlies van vertrouwen, over het onderdrukken van wetenschappers met gerichte lastercampagnes’, concludeerde Markolin: ‘Dáár moest mijn boek over gaan.’

Maar nu komt het: zijn uitgever durfde het uiteindelijke resultaat niet uit te brengen in de VS, uit angst voor mogelijke juridische gevolgen. Niet dat zijn boek niet stevig onderbouwd is, zeggen ook juristen, maar zowel Markolin als zijn uitgever vreest dat een van de machtige mensen die in het boek worden bekritiseerd ‘op het idee komt een leger topadvocaten op hem af te sturen’.

Het boek verschijnt nu alleen in Duitsland, in eigen beheer. Het veranderende politieke klimaat in de VS leidt dus niet alleen tot censuur, maar ook tot zelfcensuur.

Ook hier waart een soortgelijke geest rond

Zo erg is het in Nederland niet, maar ook hier waart een soortgelijke geest rond.

Zo kennen we het voorbeeld van kinderboekauteur Pim Lammers, die zich wegens een lastercampagne door het conservatief katholieke genootschap Civitas Christiana genoodzaakt voelde zich terug te trekken uit de Kinderboekenweek.^*

Bovendien ervaart een op de zeven schrijvers in Nederland in 2024 agressie of intimidatie, bleek uit een onderzoek van Ipsos I&O in opdracht van SchrijversVeilig.^* Ook hier komt discriminatie op basis van geslacht, gender of politieke overtuiging het meest voor.

Dat heeft een chilling effect op de auteurs, laat het onderzoek zien: 16 procent van de ondervraagden geeft bijvoorbeeld aan dat het zijn ambitie als schrijver beïnvloedt en effect heeft op zijn inspiratie om nieuw werk te maken. Een schadelijke ontwikkeling, want waar uitgevers en auteurs de gevolgen van hun boeken moeten vrezen, komt de vrijheid van meningsuiting in het gedrang.

Maar hoe wrang ook, verbannen boeken en belasterde auteurs laten wél zien hoe krachtig het medium ‘boek’ nog altijd is. Want pas wanneer je iets vreest, pas wanneer je gelooft dat iets van invloed is, ga je moeite doen om het te verbannen.

Dit verhaal verscheen eerder in mijn maandelijkse nieuwsbrief over de toekomst van het boek. Je daarvoor inschrijven kan hier.

Update maandag 26 mei 2025: in een eerdere versie van dit artikel werd beschreven dat de auteurs van verbannen boeken uit schoolbibliotheken in het schooljaar 2023-2024 in de VS ‘allemaal’ mensen van kleur, vrouwen, en queer mensen zijn. Dat moet zijn: ‘vaak’.