Een gezond gebit zou geen luxe moeten zijn

Tanden zijn van groot persoonlijk belang. Met een gezond en mooi gebit maak je sneller een praatje met je buurman, kan je vol zelfvertrouwen dat sollicitatiegesprek ingaan, en het flirt net wat makkelijker. Heb je weinig tanden of rotte tanden, dan is het een ander verhaal. Dan wordt kauwen een kansspel en is lachen een lijdensweg.

Voor veel Nederlanders is toegang tot de tandarts niet vanzelfsprekend, vanwege de kosten. En dat kan er zwaar in hakken: schaamte, angst, sociaal isolement en ziekte zijn de mogelijke gevolgen.^* Naast het individuele leed, kost dat de samenleving veel geld. Dat maakt tanden dus ook van groot maatschappelijk belang.

Mondzorg voor volwassenen is bijna dertig jaar geleden verdwenen uit het basispakket.^* Wil je regelmatig de tandarts blijven bezoeken, dan kan je twee dingen doen: je neemt een aanvullende tandartsverzekering, of je neemt het risico en zit met de rekening als je toch wat hebt. 

De goedkoopste ziektekostenverzekering die ook de tandarts dekt, kost 155 euro per maand, en dan nog moet je 25 procent zelf ophoesten en is de maximale vergoeding slechts 250 euro per jaar. De goedkoopste kroon kost al snel 450 euro.^* 

Zijn er complicaties, waardoor je bijvoorbeeld ook een wortelkanaalbehandeling nodig hebt, dan betaal je al snel het dubbele.^* Ik wil maar zeggen: leef je in armoede en heb je een tand die naar de haaien is, dan ben je hoe dan ook de klos. Aanvullend verzekerd of niet. 

Dan maar even de pijn verbijten?

Meer dan een miljoen mensen mijden de tandarts

Hoe groot de groep is die niet naar de tandarts gaat, weten we niet precies. Volgens een schatting van onderzoeksbureau Gupta, dat hier in opdracht van Zorgverzekeraars Nederland onderzoek naar deed, mijden 640.000 Nederlanders mondzorg vanwege financiële problemen, waarbij andere factoren, zoals angst voor de tandarts, vaak ook een rol spelen.  

Volgens Dokters van de Wereld, een organisatie die in actie komt voor mensen die worden uitgesloten van gezondheidszorg, zijn er minimaal anderhalf miljoen mensen in Nederland die mondzorg mijden, waarvan de meerderheid dat doet vanwege de kosten. 

Circa 1,4 miljoen volwassenen gaan niet minstens om de twee jaar naar de tandarts.^* Dat zullen zeker niet allemaal arme stakkers of zorgmijders zijn, maar onderzoek toont aan dat minder publieke financiering van mondzorg wel degelijk heeft geleid tot minder tandartsbezoeken. In Nederland leven 540.000 mensen onder de armoedegrens en die hebben dus onvoldoende middelen om in hun basisbehoeften te voorzien.

De meeste studenten tandheelkunde groeiden op in gezinnen waar tandartsbezoek vanzelfsprekend was

Daarboven zweeft een groep van 1,2 miljoen Nederlanders die daar net boven zitten. Dat bij hen de prioriteiten elders liggen dan bij het nadenken over de mondzorg van morgen, lijkt tandarts en onderzoeker Sehida Begovic evident. En dat snappen mensen – tandartsen incluis – vaak niet, zegt zij. Begovic promoveert op de toegankelijkheid van mondgezondheidszorg. ‘De meeste studenten tandheelkunde groeiden op in gezinnen waar tandartsbezoek vanzelfsprekend was. Soms zijn hun ouders zelf tandarts – het is een besmettelijk beroep. Zij zien mondzorg als een logisch onderdeel van gezondheid.’

Begovic is opgegroeid in een asielzoekerscentrum, waar tandartsbezoek niet vanzelfsprekend was. Dat drijft haar om zich in te zetten voor toegankelijke mondzorg. Ze zou graag zien dat iedere tandarts zich bewust is van de (beperkte) toegankelijkheid: ‘Het is belangrijk dat tandartsen oog hebben voor de realiteit van mensen die in armoede opgroeien, voor wie tandartsbezoek allesbehalve vanzelfsprekend is, en dat zij zich bewust zijn van de mensen die de praktijk níét weten te vinden. Juist dat vraagt om een bredere blik op toegankelijkheid en gezondheid.’

Een ongezonde mond zorgt voor een ziek lichaam

Onderzoekers van het Radboudumc schatten dat in 2019 het productiviteitsverlies door tandziekten 4,35 miljard euro bedroeg. Tandziektes hebben directe gevolgen, zoals werkverzuim door kiespijn, maar productiviteitsverlies kan ook een indirect gevolg zijn. Zo kan een ongezonde mond zorgen voor mentale klachten. Mensen met een slecht gebit kunnen veel schaamte ervaren en daarom ontmoetingen en gezelschappen vermijden.

Amerikaans onderzoek toont aan dat er een direct verband bestaat tussen depressie en het verlies van tanden:^* bij elke extra verloren tand, stijgt de kans. Als iemand al depressief is, wordt de somberte intenser. En hoe jonger iemand is, hoe harder tandverlies er mentaal in hakt.

Slechte mondzorg kan ook lichamelijk ziek maken, direct of indirect. Iemand heeft kiespijn, maar mijdt bijvoorbeeld de tandarts. Dan maar pijnstillers. Veelvuldig gebruik daarvan leidt tot maagklachten en uiteindelijk, in ernstige gevallen, tot een maagontsteking. Dan zit je plots met twee medische problemen.

Direct leidt slechte mondzorg vaak tot parodontitis, ofwel een chronische tandvleesontsteking. Parodontitis is dan weer een risicofactor^* voor onder andere hart- en vaatziekten, longontsteking en de ziekte van Alzheimer. Mensen met mondproblemen lopen bovendien meer risico op diabetes. En omgekeerd: met diabetes loop je meer risico op mondproblemen, door een lagere weerstand tegen infecties.  

Hier wordt het een kip-eiverhaal. Hoe lager je aan de maatschappelijke ladder bungelt, hoe groter de kans op diabetes^* en hoe groter de kans dat je de tandarts mijdt uit financiële overwegingen.

En heb je diabetes en daardoor een tandvleesontsteking? Dan is de oplossing eenvoudig, maar duur: een paar keer per jaar de parodontoloog bezoeken. Ik weet helaas uit ervaring dat daar amper tegenaan te verzekeren valt: het is een pokkedure behandeling.  

Als je geen mondzorg kunt betalen, is het lastig om je diabetes onder controle te houden

Volgens Begovic komt het hierop neer: ‘Als je geen mondzorg kunt betalen, is het lastig om je diabetes onder controle te houden. Vooralsnog is het hebben van diabetes geen voorwaarde om je mondzorg volledig vergoed te krijgen vanuit de regeling bijzondere tandheelkundige zorg,  ook al benadrukt de huisartsenrichtlijn het belang van de tandarts voor de behandeling van diabetes type 2.’^*

Naast haar werk als onderzoeker is Begovic aangesloten bij de Sociale Tandartsen, een initiatief dat begon in Rotterdam. Sociale Tandartsen helpen patiënten die behandeling niet kunnen betalen van de ergste klachten en pijn af. Mooi werk, vindt Begovic, maar geen structurele oplossing. ‘Het is urgente hulp, en ik heb vaak maar een halfuur per patiënt, maar ik zie problematiek waarvoor ik een hele dag nodig heb.’

Wat kan er wel zonder geld?

En zo zijn er meer initiatieven opgetuigd om de ergste nood te lenigen. Begin mei sprak ik Stefan in de tandartsbus van de Mondzorgkaravaan. Dat is een initiatief van Dokters van de Wereld. In deze mobiele tandartsenpost worden mensen kosteloos geholpen – sinds 2019 zo’n duizend per jaar.

Stefan kwam als arbeidsmigrant uit Polen naar Nederland, maar inmiddels is hij werkeloos, vertelt hij. Hij heeft ‘wat problemen met incasso’ en gaat daardoor al twee jaar niet meer naar de tandarts. Hij kan geen 200 euro per maand betalen ‘voor niets’, zegt hij. Maar nu is links zijn kroon eruit gevallen en rechts doet pijn. ‘Ook beetje slechte adem.’

De Mondzorgkaravaan is geen mondzorg, maar noodzorg, vertelt coördinator Judith de Lange: ‘De mensen die in de Mondzorgkaravaan terechtkomen, worden geholpen met een acuut probleem. Niet met mondhygiëne.’

De tandartsen die bij de Mondzorgkaravaan werken doen dat gratis. Veelal worden zij geassisteerd door tandartsen die naar Nederland zijn gevlucht en hier het traject voor een BIG-registratie doorlopen. In elke stad waar de Mondzorgkaravaan neerstrijkt, zet Dokters van de Wereld een ‘Compassie Netwerk’ op van tandartsen en mondhygiënisten die kosteloos vervolgbehandelingen uitvoeren als dat nodig is.

Of dit soort zorg beschikbaar is, verschilt dus van gemeente tot gemeente. Tandheelkunde is niet opgenomen in een van de vele zorgwetten, waardoor iedere gemeente eigen beleid voert en eigen budgetten heeft voor dit soort mondzorg.

Wat dan wel?

De drukte bij zowel de Mondzorgkaravaan als de Sociale Tandartsen maakt duidelijk dat mondzorg voor veel Nederlanders ontoegankelijk is. Voor Dokters van de Wereld was dat gegeven aanleiding om een petitie te starten. De inzet: mondzorg terug in het basispakket. Als dat niet lukt, dan op zijn minst een stevig budget om de achterstanden in de noodmondzorg weg te werken. Dokters van de Wereld denkt aan een pot van 65 miljoen euro.

Aan die petitie lag een vorig jaar verschenen rapport ten grondslag. Daarin stelt het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport verschillende maatregelen voor, zoals herziening van het basispakket. Volgende week debatteert de Tweede Kamer erover.

Volgens Stefan Listl, die het onderzoek naar productiviteitsverlies door mondzorg leidde en de relatie aantoonde tussen tandverlies en depressie, is het belangrijk om genuanceerd te kijken naar een mogelijke uitbreiding van mondzorg in het basispakket. 

De huidige discussie vindt Listl te zwart-wit. Volgens de hoogleraar is lang niet alles opgelost als mondzorg haar rentree maakt in het basispakket. ‘Ik denk dat doelmatige mondzorg betalen vanuit publieke middelen iedereen ten goede komt, maar dat neemt niet weg dat aanvullende maatregelen voor financieel kwetsbare groepen belangrijk zijn.’

Tegelijkertijd hamert de politiek op het versterken van sociale vangnetten als het Compassie Netwerk. Dat steekt, vindt Begovic, want zoals gezegd: het is noodzorg, geen mondzorg. ‘Overbelasting van informele netwerken is onderdeel van het probleem. De bedoeling is niet dat sociale tandartsen of noodfondsen mensen helpen die binnen het systeem hulp zouden moeten krijgen. Wij zouden de mensen moeten helpen die niet door het systeem geholpen kunnen worden, zoals ongedocumenteerden.’