Het dorp dat ondanks alles bleef, en nu misschien toch moet verdwijnen

Als je over de A16 het Hollands Diep tussen Zuid-Holland en Noord-Brabant oversteekt, en vervolgens vanaf de A17 de afslag richting Moerdijk neemt, ziet je het dorp in de verte al liggen. Het is zoals je je een typisch Nederlands dorp voorstelt: een verzameling puntdaken aan het einde van een smalle landweg. Een kerktoren steekt erboven uit. In het dorp lopen de straten in bochten, zodat auto’s er stapvoets moeten rijden. De huizen hebben opgeknapte gevels en groene voortuinen.

Tegenover gemeenschapscentrum De Ankerkuil, een modern pand met een houten gevel, wordt gebouwd – hier staan straks zeven sociale huurwoningen.

Niets wijst erop dat het dorp er over een aantal jaar misschien niet meer zal zijn. Toch is dat de dreiging die de bewoners boven het hoofd hangt.

De strijd tussen de bewoners en de industrie

Waar die dreiging vandaan komt, zie je als je de straat uit loopt en de met gras begroeide dijk beklimt. Vanaf hier kijk je uit over het Hollands Diep, waar vrachtschepen af en aan varen. Loop een paar honderd meter naar links, tussen de bomen van natuurgebied de Appelzak door, en je staat voor de hekken van een enorm industriegebied.

Het is de Port of Moerdijk, oftewel de op een na grootste containerhaven van Nederland. Het bijbehorende industrieterrein huisvest een paar van de meest vervuilende bedrijven van Nederland, zoals een chemische fabriek van Shell en afvalverwerker ATM.

Sinds de jaren zestig, toen het Rijk voor een habbekrats een stuk grond aan Shell verkocht, is er een voortdurende strijd gaande tussen de belangen van de industrie en die van de ruim duizend bewoners van Moerdijk. Elke keer knabbelen bedrijven wéér een stukje af van het groen rondom het dorp. Het kost de dorpsbewoners niet alleen fysieke ruimte – die ze gebruiken om te wandelen en joggen, hun kinderen te laten fietsen en waar de boeren uit de omgeving voedsel verbouwen – het tast de kwaliteit van hun hele leven aan.

In die halve eeuw aan strijd zijn er al slachtoffers gevallen. Het dorpje Roode Vaart, ten westen van Moerdijk, is grotendeels afgebroken – er staat nog maar één huis, direct naast de enige bushalte. Ook de buurtschappen Lochtenburg, Hoekske en Moerdijkseweg moesten eraan geloven. En nu ligt de afbraak van Moerdijk zelf dus op de loer – dit plan ligt als een van de opties op tafel in gesprekken tussen het Rijk, de provincie en de gemeente.

Belangrijk knooppunt in de energietransitie

Er wordt namelijk opnieuw gebouwd rondom Moerdijk. Als je het dorp aan de zuidkant verlaat, zie je in de verte een blauwe wand – zo lang dat je niet kunt zien waar hij ophoudt. Op die plek is Logistiek Park Moerdijk in aanbouw, dat met 200 hectare het grootste van Nederland zal zijn. Het is onder meer bedoeld voor supermarktketen Lidl, die van daaruit aan een groot deel van de Europese winkels wil leveren.

Voor de overslag van al die goederen zijn mensen nodig, en dus werkt de gemeente sinds een aantal jaar aan plannen voor de huisvesting van arbeidsmigranten. Ruim 1.500 mensen moeten er in de toekomst kunnen wonen, waarvan iets meer dan 550 rond het dorp Moerdijk.^*

En het stopt niet bij de haven, het industrieterrein en de gigantische distributiecentra in het logistieke park.

Wie Moerdijk op de kaart bekijkt, ziet dat het dorp strategisch ligt: aan het water, naast een zeehaven en een industriegebied, en aan belangrijke doorgaande routes naar Duitsland. Daarom heeft de gemeente Moerdijk, samen met de naastgelegen gemeenten Drimmelen en Geertruidenberg, een centrale plek in de plannen van het Rijk voor de energietransitie. Hier moeten de kabels van nieuwe windparken op zee aan land komen, en het is de aangewezen plek voor hoogspanningsleidingen en een transformatorstation.

Dan zijn er nog plannen voor een batterijpark, om overtollige energie op te slaan. Voor een elektrolyzer die waterstof kan maken, en een buisleiding om waterstof en CO2 van en naar Duitsland te transporteren. Er zijn ideeën voor een nieuw soort bedrijvigheid, bijvoorbeeld om plastic te maken op basis van natuurlijke materialen of om de kostbare metalen uit oude telefoons te recyclen. Ook daarvoor is plek nodig.

Alles bij elkaar nemen de plannen tussen de 1.000 en de 1.500 hectare in beslag.^* Ruimte waarnaar wordt gezocht in de hele gemeente, én in Drimmelen en Geertruidenberg. Maar de nieuwe stroomkabels en converterstations moeten wel aansluiten op de al bestaande industrie. En dus zullen veel van de plannen uitgevoerd moeten worden rondom Moerdijk.

En zo wordt een dorp van nog geen 50 hectare, met duizend inwoners, meer dan een groene enclave te midden van de ‘oude’ industrie. Moerdijk staat model voor de strijd om ruimte die onontkoombaar is in de overgang naar een nieuwe, duurzame economie.

Alle verschillende claims op de ruimte – voor groene energie, een gezonde leefomgeving, landbouw en industrie – worden geprojecteerd op dit kleine stukje grond. Dat vraagt veel van een gemeenschap, die moet toezien hoe al die verschillende partijen steeds weer een stukje van ‘hun dorp’ afsnoepen.

Maar er wordt ook iets anders zichtbaar in deze strijd: welke fundamentele keuzes in de energietransitie zijn er tot nu toe níét gemaakt?

Windmolens, zonneparken en hoogspanningsleidingen nemen veel ruimte in

‘Je kon op je vingers natellen dat het niet zou gaan passen in Nederland’, zegt civiel ingenieur Nienke Maas, die bij TNO onderzoek doet naar het ruimtebeslag van de energietransitie. Volgens haar had de Nederlandse overheid lange tijd te weinig oog voor de ruimte die het opwekken van energie kost. Dat hoefde ook niet: Nederland had een paar grote kolencentrales en gasvelden, van waaruit energie naar huizen en bedrijventerreinen werd vervoerd. Natuurlijk, er kwam weleens een woonwijk bij, waar dan een kabel naartoe moest of een transformatorstation werd gebouwd. Maar over het algemeen was het systeem af.

De energietransitie brengt daar verandering in. Windmolens en zonnepanelen nemen meer ruimte in beslag dan kolencentrales en gasleidingen. Omdat de vraag naar elektriciteit toeneemt, moeten er ook flink wat hoogspanningsleidingen en transformatorstations bij. Dat vreet vierkante kilometers: volgens een schatting van Netbeheer Nederland is er tussen 2030 en 2050 1.900 tot ruim 3.500 vierkante kilometer nodig om al die infrastructuur een plek te geven.^* Dat is negen tot zestien keer de oppervlakte van Amsterdam.

Aan overheden de moeilijke taak die ruimte te vinden. En te bedenken hoe het opwekken, transporteren en opslaan van energie te combineren is met woningen, bedrijven, landbouw en natuurgebieden. Maas: ‘Er vindt nu een enorme inhaalslag plaats op het gebied van bewustwording. Men begint te begrijpen dat energie ook ruimte vraagt.’

Al zou je Moerdijk afbreken, dan is er nog niet genoeg ruimte

Die inhaalslag gaat niet altijd van een leien dakje, ervaart wethouder Danny Dingemans (VVD) van Ruimtelijke Ordening van de gemeente Moerdijk. Op het stadhuis in Zevenbergen, de grootste plaats van deze gemeente, opent hij een kaart op zijn tablet. ‘Kijk,’ zegt hij, ‘er is nog best veel plek op het industrieterrein. Maar daar zitten de brandgevaarlijkste bedrijven van Zuid-Nederland. Daar wil je dus geen open meterkast naast hebben.’

Alleen ten oosten van het industriegebied, waar het dorp Moerdijk ligt, is nog plek. Maar lang niet voor alle plannen: het stuk groen tussen de A16, A17, het industriegebied en het Hollands Diep is zo’n 500 hectare groot. Zelfs al zou je het dorp afbreken en het hele gebied bebouwen, dan nóg is dat niet genoeg.

Dingemans realiseerde zich zo’n twee jaar geleden hoeveel plannen er voor zijn gemeente waren. De ambtenaren die aan de ruimtelijke ordening werken, vertelden dat ze de ene dag in een overleg met het ene ministerie zaten, waarin het over plannen voor een bepaald stukje groen gebied ging. De volgende dag spraken ze ambtenaren van een ander ministerie, die naar dezelfde vierkante meters keken voor een andere bestemming.

De wethouder trok aan de bel, en daar werd in Den Haag naar geluisterd: in 2023 kwam er een centraal overleg tussen het ministerie, de provincie, de gemeente en het waterschap: de ‘Ontwerptafel Powerport’. De inmiddels demissionaire ministers Mona Keijzer (BBB, Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening), Sophie Hermans (VVD, Klimaat en Groene Groei) en Barry Madlener (PVV, Infrastructuur en Waterstaat), én staatssecretaris Chris Jansen (PVV, Openbaar Vervoer en Milieu) kwamen begin dit jaar op bezoek, om de situatie in Moerdijk met eigen ogen te zien.

In een overleg tussen het Rijk en alle regio’s zou deze maand, in juni 2025, duidelijk moeten worden welke infrastructuur uiteindelijk in en rond Moerdijk moet komen, en waarvoor elders naar ruimte moet worden gezocht. Maar door de val van het kabinet is het overleg uitgesteld. Duidelijkheid over de toekomst van het dorp laat dus nog even op zich wachten.

Het is nog lang niet zeker dat Moerdijk wordt afgebroken, benadrukt Dingemans. Dat is een van de mogelijke scenario’s. Een andere mogelijkheid is dat er een compromis komt: het dorp kan blijven en een stukje van het groene gebied wordt opgeofferd aan de industrie. Zo ging het ook met Logistiek Park Moerdijk, dat nu in aanbouw is: ooit zou dat 600 hectare worden, daar bleef een derde van over.

Het liefst zou hij ál het groen behouden, zegt de wethouder. Maar hij ziet ook het belang van de energietransitie. De gemeente is ook nog eens voor de helft eigenaar van het havenbedrijf, en heeft er dus belang bij dat het industrieterrein is aangesloten op groene stroom. Dingemans: ‘Het eerlijke verhaal is dat er een leefbaarheidsvraagstuk zit aan te komen.’

Als de industrie nog dichterbij komt, is het afgelopen met Moerdijk

De inwoners van Moerdijk zitten niet op zo’n compromis te wachten. Natúúrlijk is afbraak verschrikkelijk, zegt Raoul Nuijten (30). Hij loopt het terras naast de keuken op, vanwaar hij een diepe tuin in kijkt, en wijst naar de twee huizen naast het zijne. In het ene woont zijn zus, één deur verder zijn ouders. Zijn moeder loopt net over het gazon, ze zwaait.

Nuijtens vrouw Margriet is hoogzwanger, binnen een paar weken verwachten ze hun eerste kind. ‘We hebben het huis net helemaal verbouwd’, zegt hij. Het liefst zouden hij en zijn familie nog lange tijd van deze mooie plek genieten.

Maar een scenario waarin de industrie nóg dichter bij het dorp komt, ziet Nuijten ook niet zitten. Dan wordt het dorp volgens hem onleefbaar: ‘Dat hebben we vaak genoeg in het verleden gezien: elke keer wordt een klein stukje ingenomen, totdat het hele gebied uiteindelijk industriegebied is.’

Wonden uit het verleden

De wonden uit het verleden komen terug in elk gesprek met inwoners van het dorp. Tien jaar geleden was het namelijk ook al raak: toen haalde Moerdijk de kranten als ‘het dorp dat maar beter opgeheven kon worden’.

De haven had toen flinke uitbreidingsplannen: behalve het logistieke park zou er ook een nieuw havenbekken komen. En ook zonder toekomstplannen vormde de industrie al een bedreiging: in 2011 was er een enorme brand bij de locatie van Chemie-Pack. En korter geleden, in 2014, ontplofte er een Shell-fabriek vlak naast het dorp.

Kun je op zo’n plek nog wonen? Dat vroegen niet alleen de bewoners zich toen al af, maar ook politici in Den Haag.

Een commissie onder leiding van VVD’er Ed Nijpels concludeerde: er moesten óf harde grenzen komen aan het oprukken van de industrie, óf het dorp zou ‘geamoveerd’ moeten worden. In gewonemensentaal: alles afbreken en ergens anders weer opbouwen.

Met zijn rapport wilde Nijpels de discussie op scherp stellen. Maar in de media kwam het over alsof hij het doodvonnis van Moerdijk al had getekend. De bewoners kregen het gevoel dat ze vastzaten. Want wie zou ooit nog hun huis willen kopen, als het hele dorp toch ging verdwijnen?

De rek is eruit voor het dorp Moerdijk

Toch bestaat Moerdijk (voorlopig) nog, en dat komt door de hechte dorpsgemeenschap. Vlak nadat het rapport van Nijpels was verschenen, kwamen honderden bewoners bij elkaar in de leegstaande en verwaarloosde Stephanuskerk. Ze besloten: wij gaan hier niet weg. Ze richtten een dorpstafel op: een groep bewoners die met de gemeente in gesprek gingen over de toekomst van hun woonplek. Met succes. De gemeente, de provincie en het havenbedrijf besloten te investeren in de leefbaarheid van het dorp.

De kerk werd grotendeels gesloopt, maar de toren, de overkapping aan de voorkant en twee zuilengalerijen aan de zijkanten bleven behouden. Waar ooit het middenschip was, ligt nu een sportveld, schuin voor de kerk een jeu-de-boulesbaan. Het bos tussen het dorp en het industrieterrein werd uitgebreid; wie nu aan de westkant het dorp uit loopt, komt door een gebied vol jonge boompjes. En er kwam een riante uitkoopregeling. Wie Moerdijk wilde verlaten, kon zijn huis tegen 95 procent van de taxatiewaarde verkopen aan de gemeente.

Van die ‘Moerdijkregeling’ maakten in drie jaar tijd, tussen 2016 en 2018, 56 huizenbezitters gebruik. De laatste jaren was de regeling niet meer nodig: de huizen brachten op de markt veel meer op dan de gemeente bood. Het dorp had zich hersteld. In de pers kwam Moerdijk bekend te staan als het dorp dat ondanks alles bleef.

Maar met alle nieuwe plannen is de onrust weer terug. De bijeenkomsten van de dorpstafel zitten weer vol. Bewoners willen dat de gemeente de Moerdijkregeling actualiseert, zodat het bedrag dat ze voor hun huis kunnen krijgen weer aansluit op de markt. De lokale krant BN DeStem heeft een dossier met de titel: ‘Einde van dorp Moerdijk?’

Deze keer is een compromis niet voldoende, schrijven de auteurs van een rapport over de beschikbare ruimte in Moerdijk, in opdracht van de ontwerptafel. Het is niet langer mogelijk de industrie achter wat bomen te verstoppen. ‘Makkelijke keuzes zijn er niet.’

Voor het dorp is de rek eruit.

Er is een oplossing: geef lokale gemeenschappen meer invloed

Er zijn oplossingen voor dit soort dilemma’s, klinkt het uit de mond van experts en uit rapporten van adviescommissies over de ruimtelijke ordening. Zij zijn opvallend eensgezind over wat daarvoor nodig is: geef lokale gemeenschappen – dus lokale overheden, bedrijven en burgers – meer invloed. Zij zien het als eerste als de claims op ruimte botsen. En zij kunnen vervolgens zelf het beste met oplossingen komen.

Daar is een ander maatschappelijk gesprek voor nodig dan nu vaak wordt gevoerd, schrijft de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli), het laatste adviesorgaan dat zich over dit onderwerp boog. In plaats van over de technische oplossingen – waar passen al die transformatorstations? – zou het gesprek moeten gaan over de waarden die aan verschillende oplossingen ten grondslag liggen, schrijft de Rli.

In het geval van Moerdijk: Willen we klimaatverandering tegengaan door duurzame energie op te wekken? Geven we prioriteit aan het opslaan van CO2? Of willen we minder energie gebruiken? En niet te vergeten: past al die industrie nog wel bij Nederland?

Genoeg ruimte vinden voor de energietransitie, zónder andere ruimteclaims tekort te doen, begint met het verminderen van het energiegebruik, zegt ook Nienke Maas van TNO. En ook zij benadrukt: betrek de lokale gemeenschappen erbij. ‘Zij moeten het gevoel hebben dat er voor hen ook iets in zit. Dan voer je een heel ander gesprek.’

Een ander gesprek over de toekomst van het dorp

Dorpsbewoner Nuijten heeft nog wel een aantal vragen die hij in zo’n gesprek zou stellen. ‘Hoe kun je concluderen dat er geen ruimte is op het industrieterrein, als er 100 hectare vrij is?’ Ook hij heeft het argument van wethouder Dingemans gehoord, dat het industrieterrein vanwege het brandgevaar geen goede plek is voor energie-infrastructuur. ‘Maar ik denk dat de industrie uitgedaagd moet worden om innovatief te zijn. Bijvoorbeeld om het brandgevaar te verminderen.’

Een ander voorbeeld: ‘Shell heeft een zonnepanelenpark van 40 hectare gebouwd, op het duurste stukje grond van het industrieterrein. Direct naast het water. Dat is minachting van de uitdaging die er ligt.’ Hij bedoelt: die zonnepanelen hadden net zo goed op daken kunnen liggen, in plaats van op grond waar ook iets anders gebouwd had kunnen worden.

Meerdere inwoners van het dorp vertellen bovendien dat werkgelegenheid een van de belangrijkste argumenten was voor de bouw van een logistiek park. Maar blijkbaar is er in de regio geen behoefte aan werk in een distributiecentrum – anders zouden er geen honderden arbeidsmigranten nodig zijn.

Op deze vragen is geen eenduidig antwoord. Maar ze kunnen het begin zijn van een ander gesprek over het gebruik van de ruimte in Moerdijk – én elders in Nederland. Dat gesprek gaat bijvoorbeeld over de hoeveelheid energie die we nodig hebben en hoe we die kunnen opwekken, over het soort bedrijvigheid dat hier past en wat misschien beter ergens anders kan. Kortom: over de vraag in wat voor land we willen leven.

Tijdens zo’n gesprek is het misschien minder vanzelfsprekend om het te hebben over het opofferen van een heel dorp. Misschien dat Moerdijk dan opnieuw – dankzij de hechte gemeenschap – het dorp blijkt te zijn dat ondanks alles bleef bestaan.