Brief van de hoofdredactie: Wilders trekt zich niets aan van de democratie – en de journalistiek kan daar niet neutraal over zijn

Dat kabinetten vallen is normaal. Maar de val van het kabinet-Schoof, amper een jaar na aantreden, is van een andere orde. De coalitie struikelde niet over inhoudelijke meningsverschillen of een motie van wantrouwen. Nee, deze val is het gevolg van een doelbewuste leugen van Geert Wilders, de partijleider van de PVV die geen dag in het kabinet zat maar de macht wel volledig naar zich toe wist te trekken.

Die leugen is dat het kabinet het strenge asielbeleid zoals afgesproken in het hoofdlijnenakkoord zou tegenwerken. Dat Nederland in ‘één groot asielzoekerscentrum zou veranderen’. Daarom presenteerde Wilders een tienpuntenplan, met daarin onuitgewerkte, deels ongrondwettelijke aanvullende maatregelen – rechtstreeks afkomstig uit het partijprogramma van de PVV.

Wat hij er niet bij vermeldde was dat minister Marjolein Faber, die verantwoordelijk was voor het asielbeleid, van – jawel – zijn éígen partij was. Wat hij ook niet vermeldde: de leiders van de coalitiepartijen zagen Wilders’ plannen wel degelijk zitten – ze hadden alleen nog wat vragen over de uitvoering, zeiden ze. En bovendien lag de uitwerking van die vragen niet bij hén, maar bij het kabinet – zoals gewoon is in een democratie.

Dat we op het punt zijn beland dat niet onenigheid over de ongrondwettelijkheid van Wilders tienpuntenplan de reden was voor een kabinetsval, maar het feit dat Wilders dit buiten de gangbare democratische processen om wilde afdwingen, is alarmerend.

Want het laat zien hoe snel de normalisering van extreemrechts gedachtegoed is gegaan. Het leger op asielzoekers afsturen? Prima. Statushouders op straat zetten? Puik plan. Paspoorten afnemen van mensen met een migratieachtergrond? Bespreekbaar. Allemaal voorstellen die tot een jaar geleden nog onaanvaardbaar waren.

Het fascistische draaiboek

Als hoofdredactie van De Correspondent volgen we de democratische afbraak nauwgezet. Allereerst door de patronen achter deze strategie te ontwaren.

Deze ontwikkeling past namelijk in een globale trend. Adjunct-hoofdredacteur Rosan Smits schreef deze maand een diepgravende analyse waarin ze laat zien hoe extreemrechtse politici wereldwijd democratieën van binnenuit ondermijnen. Ze beschrijft hoe autoritaire leiders niet langer met behulp van staatsgrepen of tanks aan de macht komen, maar juist gebruikmaken van democratische middelen om diezelfde democratie stap voor stap af te breken. Volgens deskundigen bevat ‘fascisme-in-actie’ altijd de volgende elementen.

Iedere fascist…

1. grijpt terug op een mythisch verleden om zijn visie voor een glorieuze toekomst te verantwoorden;
2. gebruikt propaganda om vijandbeelden aan te wakkeren en het publieke debat te ontwrichten;
3. ondermijnt bewust onafhankelijke denkers die zijn propaganda kunnen bestrijden;
4. vernietigt de waarheid;
5. vestigt een nieuwe maatschappelijke rangorde die draait om een claim over wie menswaardig is en wie niet;
6. beweert dat de eigen groep het slachtoffer is van een complot;
7. verdedigt rigide genderrollen als pijler van zijn macht;
8. verdeelt mensen in hardwerkende burgers en overbodige profiteurs;
9. zet stad en platteland tegen elkaar op;
10. maakt van de rechtsstaat een wapen om zijn tegenstanders mee te vernietigen.

Wat opvalt is dat dit fascistische ‘draaiboek’ niet alleen zichtbaar is in landen als Hongarije of Turkije, maar ook dichter bij huis, schreef Rosan na de val van het kabinet op 2 juni.

Ga maar na: Geert Wilders noemt journalisten ‘tuig van de richel’, rechters ‘knettergek’ en collega-politici ‘landverraders die de grenzen hebben opengezet’. Hij diende een initiatiefwet in om de islam niet langer als godsdienst te erkennen, maar als ‘totalitaire ideologie’. Hij stelde voor om relschoppers te vervolgen volgens de terrorismewetgeving, zodat hun paspoort afgepakt kan worden. Hij wilde een ‘kopvoddentaks’ invoeren, vermeende ‘jihadsympathisanten’ preventief opsluiten, en noemde antigenocidedemonstranten onlangs aanhangers van de terroristische groepering Al-Qaida.

Uiterst rechtse populisten als Geert Wilders menen een stem te geven aan maatschappelijke onvrede door vermeende vijanden aan te wijzen als de oorzaak. Vervolgens maken ze de media en rechters verdacht en rekken ze de spelregels van de democratie op. Als dit gedrag – ook wel ‘fascisme light’ genoemd – niet wordt begrensd, kan het omslaan in openlijk fascisme. Onder het mom van ‘het land beschermen tegen vijanden’ centraliseren leiders de macht. Zo wordt de controlerende macht buitenspel gezet en wordt de democratie van binnenuit uitgehold.

De val van het kabinet is tekenend voor een verschuivend politiek klimaat waarin het fundament van onze democratische rechtsorde onder druk staat. Wij blijven dit nauwlettend voor jullie volgen, en willen binnenkort ook schrijven over de implicaties die deze ontwikkeling heeft voor de journalistiek. Eén ding is zeker: doe je als journalist alsof de politieke ontwikkelingen business as usual zijn, dan normaliseer je extremisme. Is dit jouw expertise en wil je die met ons delen? Neem contact met ons op of reageer in de bijdragesectie.

Journalistiek voorbij het spelletje

Ook onze correspondenten kijken verder dan persconferenties en de poppetjes. Of zoals wij vaak zeggen: niet naar het spelletje, maar naar wat er op het spel staat.

Tom Lash zag coalitiepartijen VVD, BBB en NSC met open ogen in Wilders’ val lopen. Door het extreemrechtse en onmenselijke PVV-asielbeleid te normaliseren, hebben ze het hele politieke debat nóg verder naar rechts getrokken. Precies waar Wilders het hebben wil.

Oud-senator en gastcorrespondent Frans Leijnse ziet hoe de VVD onder leiding van Mark Rutte en Dilan Yeşilgöz veranderde van een stabiele factor in het politieke centrum in een onverantwoordelijke, radicale, populistische partij. Het ‘meest rechtse beleid ooit’ van het kabinet-Schoof bleek een luchtkasteel. Het politieke midden lijkt steeds verder uit het zicht.

We gaan een lange politieke periode tegemoet: na de landelijke verkiezingen staan de gemeenteraadsverkiezingen op de agenda. Hoe zullen de partijen zich positioneren?

De afgelopen jaren is het veel over het ‘nieuwe verhaal van links’ gegaan. Maar volgens correspondent Valentijn De Hingh ís dat verhaal er al, en is het hartstikke populair. Opkomen voor transgenderrechten, je uitspreken tegen genocidaal oorlogsgeweld, opstaan tegen racisme of vrouwendiscriminatie: door rechts weggezet als ‘woke’, maar door een groot deel van de Nederlanders juist omarmd. Dus, linkse partijen: realiseer je dat ‘woke’ geen vies woord is en ga staan voor die idealen.

Denk je nou: ik kan geen PVV of kabinet meer zien? Dan is er bij De Correspondent nog genoeg andere journalistiek te vinden. Wist je bijvoorbeeld dat mensen met een sterk gevoel van verbondenheid met anderen veel gelukkiger en gezonder zijn dan mensen die dat niet ervaren? Dat je de zwakke plek van de Verenigde Staten op zee vindt? En ken je die mop van die man die naar de Filipijnen ging?

Tot de volgende,
Rob Wijnberg, Rosan Smits en Maaike Goslinga