Hoe meer wapens Europa koopt, hoe onveiliger het wordt, stelt deze onderzoeker

In scheepswerven, fabrieken en vergaderzaaltjes door het hele Verenigd Koninkrijk sprak de Britse onderzoeker Khem Rogaly vorig jaar met mensen die al hun leven lang in de militaire industrie werken. Ze sleutelden aan gevechtsvliegtuigen, bouwden marineschepen of hielden wapensystemen draaiende.

Hij had één belangrijke vraag voor zijn onderzoek: kan de technische kennis of de infrastructuur van de defensiesector ingezet worden voor een duurzame economie? Oftewel: kunnen dezelfde mensen die nu onderdelen maken voor oorlogsschepen, niet beter windturbines gaan bouwen?

Voor de progressieve Londense denktank Common Wealth onderzoekt Rogaly al jaren hoe het militair-industrieel complex verweven is met economie, klimaat en buitenlandse politiek – een onderzoeksveld dat hij zijn ‘levenslange fascinatie’ noemt.

Via een videoverbinding vertelt hij hoe het onderwerp van zijn onderzoek de afgelopen maanden in rap tempo veranderde. In plaats van te kijken naar een duurzame toekomst voor het militair-industriële complex, kiezen Europese leiders juist voor meer wapens. Maar, zegt Rogaly, ‘het hele idee van het opschalen van defensie berust op verkeerde aannames’.

Europa is al een militaire macht van formaat

De huidige Amerikaanse president heeft weinig op met Europa. ‘De Europese Unie is opgericht om de Verenigde Staten te naaien’, zei Donald Trump bijvoorbeeld. Dat veel Europese NAVO-landen niet voldoen aan de afgesproken defensienorm, is een bron van voortdurende frustratie. In de woorden van Trump: ‘Als ze niet gaan betalen, ga ik ze niet verdedigen.’

Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, erkende in maart dat Europese landen te weinig uitgeven aan defensie. ‘Na een lange periode van onderinvestering is het nu van het grootste belang dat we langdurig meer investeren in defensie’, zei ze.

Moet dat? Rogaly wijst op de cijfers: sinds 2014 zijn de militaire uitgaven van landen in Centraal- en West-Europa met 43 procent gestegen. Het Verenigd Koninkrijk – zesde plek wereldwijd als het gaat om militaire uitgaven – spendeert nu meer dan in de Koude Oorlog. Duitsland staat op de zevende plaats, blijkt uit gegevens van kennisinstituut SIPRI, dat al jaren de wereldwijde wapenhandel in kaart brengt.

‘Het idee dat deze landen geen militaire machten zouden zijn, of dat zij hun krijgsmacht verwaarlozen, is simpelweg onjuist’, zegt Rogaly. Niet alleen de uitgaven stijgen, ook de wapenimport verdubbelde in Europese NAVO-landen. Frankrijk en het VK beschikken bovendien over een eigen kernwapenarsenaal.

Waar komt het geld terecht?

De hamvraag is volgens Rogaly waar die investeringen landen. Zowel Frankrijk als het VK investeert fors in militaire aanwezigheid buiten Europa. Ze zijn actief in Afrika, het Midden-Oosten en de Stille Oceaan: regio’s waar ze historisch gezien koloniale belangen hadden en vandaag de dag nog invloed willen behouden. Het VK gaat daarin verder dan Frankrijk: het volgt de strategie om altijd en overal militair te kunnen ingrijpen, of dat nu via land-, zee- of luchtaanvallen is. De Britten hebben daarom militaire basissen verspreid over de wereld.

Op Cyprus bijvoorbeeld, waar nog altijd twee grote Britse militaire basissen liggen. Het eiland was tot 1960 een Britse kroonkolonie. Na de onafhankelijkheid hield het VK deze strategische plekken in handen. Een daarvan is Akrotiri, op een schiereiland in het zuiden. Die basis is volgens Rogaly vooral belangrijk voor de VS. ‘Sinds oktober 2023 vertrekken er massaal militaire vrachten naar Israël; vrijwel dagelijks zijn er surveillancemissies naar Gaza.’ Toen het VK in 1974 van de Cypriotische basissen af wilde, stak de Amerikaanse minister voor Buitenlandse Zaken Henry Kissinger daar een stokje voor.

‘We hebben het te weinig over de vraag hoe basissen in Oman en Bahrein ons veilig houden of waarom het handhaven van de Britse controle over de Chagos-eilanden (midden in de Indische Oceaan en essentieel voor Amerikaanse militaire operaties) noodzakelijk zou zijn voor de Britse nationale veiligheid.’

Kortom, Europese landen investeren zeker, meent Rogaly, maar vaak voor doeleinden die niet direct gaan over het verdedigen van het eigen grondgebied. Soms gaat het over het behoud van invloed als voormalige koloniale macht, en soms – zoals op Cyprus – dient het vooral Amerikaanse belangen.

Europa als loopjongen van de VS

Voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog rommelt het echt in de relatie tussen de VS en Europa. Denk aan de handelstarieven die sinds Trump over en weer vliegen, of aan de uitspraken van zijn vicepremier J.D. Vance, die de EU er tijdens een veiligheidstop in München van beschuldigde de vrijheid van meningsuiting te onderdrukken.

‘Voor Europa is het echt vijf voor twaalf’, waarschuwde de Duitse bondskanselier Friedrich Merz onlangs. Volgens hem is het duidelijk dat ‘de Amerikanen zich weinig aantrekken van het lot van Europa’. Daarom moet Europa zichzelf zo snel mogelijk versterken, ‘zodat we onafhankelijk worden van de VS’, aldus Merz.

Maar hoewel Europese leiders pleiten voor strategische autonomie, ziet Rogaly dat in de praktijk niet terug. ‘We herbewapenen ons zogenaamd om onafhankelijker van de VS te worden, maar kopen intussen nog steeds Amerikaanse F-35’s. Daarmee vergroten we juist de afhankelijkheid, want dat dwingt tot een nauwere samenwerking. En we nemen hun strategische prioriteiten over – denk aan de focus op dreigingen uit China en Iran in beleidsstukken die het Europese herbewapeningsbeleid onderbouwen.’

China en Iran zijn vooral tegenstanders van de Verenigde Staten, zegt Rogaly. ‘Iran daagt de Amerikaanse dominantie in het Midden-Oosten uit, China is een economische rivaal. Maar geen van beide vormt een militaire dreiging voor Europa.’ Europese landen zouden heel andere prioriteiten moeten hebben, vindt Rogaly: regionale veiligheid, klimaatbeleid en het welzijn van de eigen bevolking. ‘Dat is allemaal belangrijker dan zomaar aannemen dat China of Iran de vijand is.’ Sterker nog, voor verduurzaming en een groene industrie heeft Europa juist meer samenwerking met China nodig: ‘China is wereldwijd marktleider op het gebied van groene productie, of het nu gaat om zonnepanelen of elektrische voertuigen.’

Europa’s strategie verandert niet

Het lijkt alsof Europa zich langzaam losmaakt van Amerika, maar dat is alleen zo in woorden, zegt Rogaly. ‘Als je kijkt naar Europa’s daden, zie je dat Europese landen hun strategie helemaal niet veranderen. Ze zetten hun relatie met de VS gewoon voort, ze besluiten alleen om meer te betalen om binnen de Amerikaanse invloedssfeer te mogen blijven.’ Is dat niet gewoon afpersing? ‘Op een bepaalde manier wel. Ze noemen het in Washington burden sharing, het delen van de lasten.’

Het VK beroept zich bijvoorbeeld op meer zelfstandigheid, maar verandert intussen weinig aan zijn beleid ten opzichte van Israël, aldus Rogaly. ‘De surveillancevluchten vanaf Cyprus boven Gaza gaan onverminderd door. Onlangs stemde het VK zelfs in met een betaling van 3,4 miljard pond om de militaire basis op de Chagos-archipel te behouden – een basis die vooral door de VS wordt gebruikt voor operaties in Iran. En nadat het VK al een jaar lang de Amerikaanse luchtaanvallen op de Houthi’s had gesteund, voerde het afgelopen april ook zelf luchtaanvallen op Jemen uit.’

Europa’s prioriteit ligt niet in het Midden-Oosten, vindt de onderzoeker. ‘De Amerikaanse en Europese inmenging is rampzalig geweest, zeker na 9/11. De inval in Irak is al ruim twintig jaar een bron van wereldwijde instabiliteit. Militaire inzet in het Midden-Oosten draagt niet bij aan de binnenlandse veiligheid van Europese landen, maar is vooral bedoeld om invloed in het buitenland af te dwingen.’

De aanname dat Rusland Europa wil binnenvallen

De wankele relatie tussen Europa en de VS is niet de enige reden die Europese leiders aanvoeren voor verhoogde defensie-uitgaven. Ook de dreiging uit Rusland speelt een grote rol. ‘Om draagvlak te creëren voor meer defensie, wekken Europese leiders de indruk dat Rusland niet alleen Oekraïne, maar heel Europa bedreigt’, stelt Rogaly. De dominante gedachte: als Poetin wint in Oekraïne, lopen ook andere Europese landen gevaar, zelfs die binnen de NAVO.

Dat beeld vindt de onderzoeker misleidend. Rusland heeft naar schatting al meer dan 100.000 soldaten verloren in de oorlog, maar ondanks die enorme verliezen bezetten ze nog maar een klein deel van Oekraïne. De kans dat Rusland een NAVO-land binnenvalt, noemt hij ‘buitengewoon onrealistisch’. Europa is volgens Rogaly met meer mensen, militair machtiger en rijker. ‘Waarom zou het Poetin wél lukken om Polen of Finland binnen te vallen, als Oekraïne met westerse steun al onoverwinnelijk blijkt?’

Waarom dan toch die herbewapening?

Om te kunnen begrijpen waarom Europese landen nu massaal investeren in wapens, wijst Rogaly op een grote koerswijziging in het Amerikaanse buitenlandbeleid. Dat kende altijd een mix van soft en hard power: invloed via diplomatie, cultuur en handel, en daarnaast militaire basissen wereldwijd en interventies. Maar onder Trump verschoof de balans: minder samenwerking, meer nadruk op eigenbelang en militair overwicht.

Hoe gaat Europa daarmee om? Het doet precies wat Trump wil. ‘Leiders kloppen zich op de borst en zeggen: Amerika is geen betrouwbare bondgenoot meer, we worden onafhankelijk, dus investeren we in defensie. Maar daarmee doen ze precies wat de Amerikaanse president van hen wil.’

‘Het wijst op een gebrek aan verbeeldingskracht in het VK en de EU over hoe ze kunnen reageren op de veranderende wereldorde’, zegt Rogaly. ‘De reactie is: “O, jullie vragen ons om meer te investeren in ons militair-industrieel complex? Geen probleem, doen we meteen.”’

In plaats daarvan zou Europa zich moeten buigen over de vraag hoe een écht onafhankelijk beleid eruit zou zien, vindt Rogaly. ‘Met aandacht voor klimaat, economie en een buitenlandbeleid dat Europa niet automatisch in een vijandige relatie duwt met elk land waarmee de VS problemen heeft.’

Wat zijn de gevolgen van deze koers?

Deze militaire spierballentaal van Europese landen zal ingrijpende gevolgen hebben, weet Rogaly. ‘We negeren hierdoor niet alleen de échte dreiging van deze tijd, maar verergeren haar: klimaatverandering.’

Conflicten zijn schadelijk voor het klimaat vanwege de grootschalige vernietiging en het langdurig gebruik van wapens, voertuigen en infrastructuur, wat voortdurend uitstoot veroorzaakt. De militaire sector is verantwoordelijk voor 5,5 procent van de wereldwijde CO2-uitstoot – met de VS aan kop: het Amerikaanse leger heeft een grotere ecologische voetafdruk dan heel Portugal.

‘De enorme toename van spanningen – deze koude oorlog tussen de VS en China – is een van de grootste klimaatrisico’s waar we mee te maken hebben.’ Vanwege China’s rol in de wereldwijde verduurzaming zal een handelsoorlog slecht uitpakken voor landen die voor hun vergroening afhankelijk zijn van China.

Bovendien knaagt de militaire industrie aan de budgetten voor vergroening. ‘Vorig jaar werd het European Sovereignty Fund (een EU-innovatiefonds) – oorspronkelijk bedoeld voor groen industriebeleid – met 85 procent gekort. Wat ervan overbleef, mocht alleen voor defensieprojecten gebruikt worden.’ Ook in het VK wordt een investeringsfonds dat oorspronkelijk bedoeld was voor groene industrieën, nu ingezet voor militaire projecten.

En dan zijn er meer risico’s die gepaard gaan met militarisering. Een van Rogaly’s grootste zorgen is de opkomst van radicaal-rechts. Die groei kan worden versterkt als er meer geld naar defensie gaat, omdat mensen dat uiteindelijk in hun dagelijks leven gaan voelen. Een stijging van de defensiekosten gaat immers vaak ten koste van publieke uitgaven aan onder meer de zorg, het onderwijs en sociale vangnetten. Als een volk ontevreden is, stemmen mensen vaker op radicaal-rechtse partijen.

Hij vraagt zich af wat er zal gebeuren als radicaal-rechts straks aan de macht komt in deze landen, met extra militaire macht én bondgenoten in een netwerk van andere radicaal-rechtse regeringen, waaronder de VS. Strenger grensbeleid en een hardere aanpak van migranten zijn dan waarschijnlijk het directe gevolg. ‘Daarnaast kan het geopolitiek leiden tot nieuwe, onvoorspelbare allianties en situaties waarop we nu nog geen zicht hebben – en waarop we niet voorbereid zijn.’

Eén ding is zeker, stelt Rogaly: herbewapenen maakt Europa juist onveiliger. Onze planeet wordt minder leefbaar door de extra uitstoot, de broodnodige internationale samenwerking wordt bemoeilijkt en de toekomst wordt onvoorspelbaarder. ‘De afgelopen maanden waren vooral een zegen voor de aandeelhouders van wapenfabrikanten.’

Correctie 24 juni: in een eerdere versie van dit stuk stond dat Duitsland op de vijfde plaats staat, als het gaat om militaire uitgaven. Dit is aangepast: het is de zevende plek.