Kunnen de Schotten zonder de Britten (en vice versa)?

De gewone Schotse burger had in 1707 niets te zeggen over de unie met Engeland. Het verdrag werd gesloten door de Schotse edelen, die failliet waren gegaan na een mislukt koloniaal avontuur in Panama en wilden profiteren van de rijkdommen in de Britse koloniën. Een volksopstand in de straten van Edinburgh mocht niet baten. Het Schotse parlement werd ontbonden en de Schotse parlementsleden namen plaats in het Engelse parlement.

Op 18 september 2014, ruim driehonderd jaar later, zullen 4,2 miljoen stemgerechtigde Schotten antwoord geven op een ja/neevraag: zou Schotland een onafhankelijk land moeten worden? Acht vragen die helpen om het nieuws over het referendum de komende dagen te volgen.

Waarom een referendum?

Bij een eerste referendum in 1979 stemde een kleine meerderheid van de kiezers voor meer zelfbestuur. De regering in Londen had echter een drempel ingesteld: 40 procent van alle stemgerechtigden moest voor zelfbestuur stemmen. Omdat niet iedere Schot stemde, werd deze niet gehaald.

Een tweede referendum in 1997 leidde tot beperkt zelfbestuur en een Schots parlement in Holyrood. Sindsdien nam het zelfbestuur geleidelijk toe. Toch blijft het veel Schotten dwarszitten dat ze vanuit Londen geregeerd worden. Zeker nu de conservatieven weer in de regering zitten. De Schotten zijn linkser dan de rest van het Verenigd Koninkrijk.

In 2011 behaalde de Scottish National Party (SNP) een meerderheid in het Schotse parlement. Dat gaf haar – in de woorden van premier Alex Salmond – het ‘morele gezag’ om een referendum uit te roepen over onafhankelijkheid. Na aanvankelijke weerstand, beloofde de Britse premier David Cameron de uitslag van het referendum te accepteren. Sindsdien hebben de drie belangrijkste partijen in Engeland zich achter het Better Together geschaard, de campagne tegen onafhankelijkheid. Zij nemen het gezamenlijk op tegen het Yes Scotland-team van de SNP.

Hoe liep de campagne?

Sinds de campagne in december begon, spreken Yes Scotland en Better Together elkaar telkens tegen. Dit varieert van de financiële (on)haalbaarheid van een onafhankelijk Schotland, tot de (on)mogelijkheid om in een onafhankelijk Schotland de Britse pond te blijven gebruiken.

Het kamp dat tegen onafhankelijkheid pleit heeft de steun van het establishment. Het overgrote deel van de Engelse en Schotse pers is tegen onafhankelijkheid. Harry Potter-auteur J.K. Rowling heeft een miljoen pond gedoneerd aan Better Together. In een open brief hebben zo’n tweehonderd bekende Britten de Schotten gevraagd bij de Unie te blijven. Vrijwel alle banken hebben de noodklok geluid over eventuele onafhankelijkheid.

Maar ook Yes Scotland heeft namen aan haar zijde die mogelijk belangrijk zijn om anderen over de streep te trekken. Zo dringen vier voormalige voorzitters van de National Farmers Union of Scotland er bij de 65.000 Schotse boeren en de 250.000 werknemers in de Schotse landbouw op aan om hun voorbeeld te volgen en morgen achttien september ‘ja’ te stemmen.

Michael Keating noemt de argumenten van beide campagneteams ongeloofwaardig. ‘Het is een oorlog met statistieken die door niemand kan worden gewonnen,’ zegt hij. ‘Sommige Schotten maken zich zorgen over de risico’s die onafhankelijkheid met zich meebrengt. Mensen die aangeven dat ze ‘ja’ zullen stemmen, zijn bereid die risico’s te nemen.’

Ken McEwen, pr-deskundige in Aberdeen, is evenmin te spreken over de argumenten die beide kampen aanvoeren. ‘Het lijkt meer op een schoolpleinruzie dan op een goed debat over de belangrijkste vraagstukken’, zegt hij. ‘Als pr-man ben ik teleurgesteld dat Better Together zich niet richt op de positieve voordelen van de Unie. Hun bijnaam ‘Project Fear’ is naar mijn idee terecht.’

Na drie eeuwen in de Unie zijn de Schotten volgens McEwen geneigd om te tobben over de gevolgen van hun keuzes. ‘De Better Together-campagne besefte dat ze alleen maar zo veel mogelijk onrust hoefde te creëren, om te bereiken dat de Schotten geen ‘ja’ durven te stemmen. Anderzijds heeft de SNP niet op alle vragen antwoord gegeven. Dat kunnen ze ook niet. Zo blijven de Schotten achter met vragen waar geen duidelijk antwoord op is en is een ‘ja’-stem een sprong in het duister.’

Hoe kijkt de politiek in Westminster tegen het Schotse referendum aan?

De Britse politiek heeft zich verenigd in de Better Together-campagne. Maar dat doen de grote partijen elk met verschillende redenen.

De conservatieven, de partij van premier David Cameron, zou het nodige garen kunnen spinnen bij een onafhankelijk Schotland. Volgens hoogleraar Sionaidh Douglas-Scott zouden de conservatieven er waarschijnlijk vooral baat bij hebben als Schotland onafhankelijk werd. ‘Het zou hen een bijna permanente meerderheid van zetels opleveren als de Schotse stemmen niet meer meetellen voor het Britse parlement.’ Maar de conservatieven voelen zich ideologisch diep verbonden met de Unie. ‘Ze worden vaak de ‘conservatieve en unionistische partij’ genoemd,’ vertelt ze. Het verlies van de Unie zou hen dan ook diep raken.

Voor de sociaal-democratische Labour Party is het een ander verhaal. ‘Die verliest macht in Westminster als Schotland onafhankelijk wordt – dan halen ze misschien nooit meer een meerderheid. Kijk maar eens naar het rapport van de parlementaire commissie voor Westminster Scottish Affairs – waar vooral parlementsleden van Labour in zitten. Dat is echt heel negatief over Schotse onafhankelijkheid. Waarom? Dan raken ze hun zetel en hun baan kwijt!’

En dan nu de hamvraag: wie gaat er donderdag winnen?

Ondanks alle waarschuwingen vanuit het Nee-kamp heeft de Yes Scotland de afgelopen maanden gestaag aan steun gewonnen, bevestigt politicoloog Keating. ‘Het lijkt erop dat veel twijfelaars alsnog voor ‘ja’ hebben gekozen.’

Verschillende bronnen schrijven dat toe aan de enorme inzet van gedreven vrijwilligers van Yes Scotland die onvermoeibaar langs de deuren gingen en op sociale media een positieve boodschap hebben verkondigd, terwijl Better Together het vooral heeft gehouden bij ‘waarschuwingen’ in de kranten.

Op 7 september viel voor het eerst sinds het begin van de campagne een peiling gunstig uit voor een ‘ja’ tegen onafhankelijkheid. Het heeft vrijwel meteen geleid tot forse financiële en politieke onrust. De beurswaarde van Schotse bedrijven en de waarde van de Britse pond zijn gedaald. Verschillende banken hebben laten weten te zullen verhuizen als Schotland onafhankelijk wordt.

Of zijn de ja-stemmers alsnog te overtuigen?

Na de peiling van 7 september riepen de partijleiders in Westminster om het hardst om de Schotse regering een derde optie te bieden: maximaal zelfbestuur. Dat komt erop neer dat Schotland overal de verantwoordelijkheid voor zou krijgen, behalve voor zaken die heel Groot-Brittannië aangaan – zoals buitenlandbeleid, defensie, monetaire politiek.

Eerder sprak David Cameron nog zijn veto uit over maximaal zelfbestuur als derde optie op het stembiljet. Nu lijkt hij toch te draaien. Pr-deskundige McEwen veroordeelt de Londense draai op het laatste moment en meent dat deze manoeuvre bij sceptische Schotten weinig indruk zal maken. Eerdere beloften van meer zelfbestuur zijn immers nooit ingelost. ‘Hoe kunnen we er zeker van zijn dat deze nieuwe beloften wel worden ingelost als de druk van de ketel is?’ vraagt hij retorisch. ‘Als de optie van maximaal zelfbestuur op het stembiljet had gestaan, zou ik daarop hebben gestemd. En als Westminster me niet nog op het laatste moment kan overtuigen dat alle controle wordt overgeheveld naar Schotland, zal ik voor onafhankelijkheid stemmen. Als de meerderheid dat doet, gaat Cameron de geschiedenis in als de premier die de Unie heeft afgebroken, omdat hij geen derde optie wilde.’

Wat gebeurt er eigenlijk als het Ja-kamp wint?

‘Als ‘ja’ wint en Schotland onafhankelijk wordt,’ vertelt Keating, ‘zal er moeten worden onderhandeld. Sommige zaken, zoals de munteenheid, zullen snel moeten worden opgelost om de markten te stabiliseren. Over andere zaken zal langer worden onderhandeld.’

En daarmee zijn we meteen bij het heetste hangijzer. De SNP wil het liefst de Britse pond blijven gebruiken, om te besparen op wisselkoers met haar grootste exportpartner, Groot-Brittannië. Dat betekent echter dat Schotland een monetaire unie moet sluiten met wat er van Groot-Brittannië overblijft. Volgens Mark Carney, hoogste baas van de Bank of England, zou dit ten koste gaan van de Schotse soevereiniteit. Met andere woorden: straks zijn de Schotten onafhankelijk, maar zijn ze dat in feite toch weer niet.

En blijft Schotland eigenlijk lid van de Europese Unie?

Het Nee-kamp verwijst naar José Manuel Barroso, scheidend voorzitter van de Europese Commissie, die altijd gezegd heeft dat een onafhankelijk Schotland geen recht heeft op EU-lidmaatschap. Op basis van artikel 49 van het Verdrag van Lissabon zou Schotland achteraan moeten aansluiten in de rij van aspirant-leden.

Hoogleraar Douglas-Scott denkt daar anders over. Zij stelt vast dat artikel 49 van het Verdrag van Lissabon voldoende ruimte biedt voor een volwaardig lidmaatschap voor Schotland. ‘Gezien de aard van de Europese wetgeving en de pragmatische en doelgerichte benadering die de EU vanaf het begin heeft gehad, ben ik sceptisch over enig ander resultaat dan continuïteit en respect voor verworven rechten en plichten. Anders hebben niet alleen Schotten, maar ook andere lidstaten en hun burgers te veel te verliezen. Denk bijvoorbeeld aan vrij verkeer en visrechten in Schotse wateren.’

Niet alleen de Europese Commissie en Schotland zullen het eens moeten worden. Ook de Europese Raad zal moeten instemmen, en wel unaniem. Daar zitten Spanje, Italië, België, Roemenië en andere landen die te maken hebben met separatisme allemaal in. Ze zullen moeilijk kunnen volhouden dat een democratisch en welvarend Schotland geen lid mag worden van de Unie, maar het is zeker niet gezegd dat het in de twee jaar gebeurt die de SNP aan de mensen voorhoudt. Spanje, bijvoorbeeld, is als de dood dat het een precedent gaat scheppen.

En wat als het Nee-kamp wint?

De campagne begon met een grote voorsprong voor het Nee-kamp. Die is intussen helemaal verdwenen, met als gevolg dat de twijfelaars het verschil zullen maken. Dat zijn er intussen steeds minder. Toch is het natuurlijk nog steeds denkbaar dat onafhankelijkheid door een meerderheid van de Schotten geen optie beschouwd wordt.

Zijn ze dan toch iets met de uitslag opgeschoten? Keating ziet zeker winst, ongeacht de uitslag: ‘Als gevolg van het referendum wordt er veel meer gediscussieerd over pensioenen, kansen voor jongeren en de wenselijkheid van EU-lidmaatschap. Je kunt stellen dat, ongeacht de uitkomst, het referendum een besef van ownership en een grotere politieke betrokkenheid teweeg heeft gebracht. Bovendien is in dat geval een groter zelfbestuur bijna onvermijdelijk.’

‘Wat de uitkomst van het referendum ook zal zijn,’ beaamt McEwen, ‘ik denk dat het ons land veel goed heeft gedaan. Nog los van de toegenomen betrokkenheid van de Schotten heeft het Schotland internationaal op de kaart gezet. Veel mensen zullen klagen over de kosten van het referendum, maar vanuit een pr-standpunt bezien is het geld goed besteed.’