Wapens als schaalmodel van een samenleving

Midden in Moskou staat een wapenfabriek die delen van afweerraketten maakt die Rusland onder meer naar Syrië exporteert. Wie met de bus naar de fabriek gaat, moet volgens de online routebeschrijving uitstappen bij halte Speelgoedfabriek. Een luguber grapje? Of bestaat James Bond echt en draagt de halte een codenaam uit de Koude Oorlog?

Nee, de raketfabriek blijkt tegenover een oude speelgoedfabriek te liggen. En de bushalte is genoemd naar die speelgoedfabriek.

Al is de S-300 ‘misschien wel het beste afweersysteem ter wereld’ (aldus president Vladimir Poetin), de bushalte wekt de indruk dat de fabriek die de raketten produceert er niet toe doet. Nee, dan het Moskous Speelgoedcombinaat, dat educatieve kaart- en bordspelletjes uitgeeft. Waaronder schaakborden voor drie spelers!

Toen de woede in het Westen over de Russische wapenverkoop aan Syrië opliep, stapte ik uit bij bushalte Speelgoedfabriek met als plan het wereldbeeld van de medewerkers van de twee stadsfabrieken te beschrijven. Oorlog en Vrede op de Clara Tsetkinstraat in Moskou.

De gastvrije directeur van de speelgoedfabriek vond het de normaalste zaak van de wereld dat de overburen raketten maakten en zijzelf educatieve spelletjes. Toen er eens een auto van een van de medewerkers van de speelgoedfabriek kapot was gegaan, had ze gevraagd of hun machines niet een onderdeel konden produceren voor die auto. De buren hadden nee gezegd. Dat was het enige contact met de overkant dat de directeur zich over een periode van twintig jaar herinnerde.

Aan de overkant stuitte ik op de ondoordringbare muur die de raketfabriek omheint. De pr-medewerker nam na het eerste telefoontje niet meer op en liet mijn mailtjes onbeantwoord. In de cafetaria in de straat zaten geen medewerkers. Het lukte me niet mezelf naar binnen te praten en het verhaal strandde.

Vermomming en misleiding

In dezelfde tijd ontmoette ik in Moskou de Duits-Nederlandse kunstenaar Anika Schwarzlose (Oost-Berlijn, 1982). Ze vertelde dat ze op bezoek was geweest bij een Russische fabriek die opblaasbare nepwapens maakte, bedoeld om de vijand in verwarring te brengen. We bleken een interesse te delen voor wapens, speelgoed en de grens daartussen.

Ik kreeg ook de indruk dat de vragende aanpak van een kunstenaar effectiever kan zijn om informatie naar boven te halen dan de journalistieke roep om antwoorden en openbaarheid

Schwarzlose was, moest ik jaloers-verheugd toegeven, geslaagd in wat mij als journalist niet lukte: ze had zich als buitenlander toegang verschaft tot het Russische militair-industrieel complex. Misschien had ze meer geluk gehad, maar ik kreeg ook de indruk dat de aanpak van een kunstenaar effectiever kan zijn om informatie naar boven te halen dan de journalistieke roep om feitelijke, directe antwoorden en openbaarheid.

Het was haar eerder al gelukt om op bezoek te gaan bij een Duitse legereenheid die nepwapens maakte, de afdeling Tarnen und Täuschen (Camoufleren en Vermommen) van de Duitse Bundeswehr, gevestigd in de bossen buiten Berlijn. Ook deze eenheid doet zelden open voor journalisten.

Vandaag presenteert Anika Schwarzlose het resultaat van haar bezoek aan de Duitse camouflagespecialisten, in fotomuseum Foam. We kijken mee door de ogen van een kunstenaar die in dit met geheimzinnigheid omgeven militaire atelier vrijuit foto’s mocht maken en een usb-stick vol archieffoto’s meekreeg.

Camouflage en cubisme

Tarnen und Täuschen maakt onder meer neplandmijnen en nepgranaten, stenen waar je afluisterapparatuur in kunt verstoppen en ballonnen die je in een rivier kunt leggen en dan op een radar weergegeven worden als brug.

In door Schwarzlose afgenomen video-interviews vertellen de ingenieurs hoe ze de namaakwapens maken. Zelf legt ze verbanden tussen wapens en kunst: ‘Als je een voor- en achtergrond kan opbreken, dan kan je een silhouet verstoren en krijg je een camouflage-effect. Die ontwikkeling is direct beïnvloed door het kubisme.’

Onder de foto’s, die Schwarzlose ook afdrukte in een boek, ontbreken verklarende bijschriften. De kijker moet het effect van camouflage en misleiding zelf ondergaan. Want hoe onderscheid je een echte granaat van een namaakgranaat? Niet. Dat is nou precies de kracht van nepwapens.

‘Als elke boom een gecamoufleerde vijandelijke strijder kan zijn, dan [...] wordt een aanval ondenkbaar, worden de mogelijke verliezen ontelbaar. Dit soort succesvolle deceptie kan een militair succes vormen,’ schrijft cultuurcriticus Johan Frederik Hartle, die de tekst in Schwarzloses boek verzorgde.

Bladerend door het boek, waar ook kunstwerken van Schwarzlose in zijn opgenomen, vraag je je telkens weer af: Wat zie ik? Zie ik nepwapens van het Duitse leger, militaire kunstwerkjes moeten lijken op echte wapens, of zie ik nepwapens, gemaakt door de kunstenaar Anika Schwarzlose?

Maakt dat uit voor de esthetische ervaring? Kan een wapen überhaupt esthetisch plezieren? En als het een nepwapen is? Of een kunstwerk dat eruitziet als een wapen?

Eerst de esthetiek, dan de ethiek

Desgevraagd vertelt Schwarzlose dat de legerwerkplaats uit de Berlijnse bossen bestaat uit een metaal-, kunststof-, lak-, hout- en textielafdeling. Op elke afdeling werken één of twee mensen (mannen) gepassioneerd aan camouflage- en vermommingsobjecten.

Een van de pronkstukken uit het atelier is een sneeuwcamouflagedoek, die niet alleen kleur van een legervoertuig verhult, maar ook de warmte die het afgeeft. Het witte materiaal, gemaakt van een speciaal soort kunststof en daarmee verweven schapenvellen, neemt vocht op uit de lucht en vormt een ijskoude laag, waardoor een warmtecamera de auto of tank niet meer kan zien.

Zo gedetailleerd is het werk van de Duitse ingenieurs, dat juist bedoeld is om niet gezien te worden, nog niet eerder in kaart gebracht

Schwarzlose maakte er vierhonderd foto’s van, die ze aaneen monteerde tot een foto in levensecht formaat (vijf meter lang). Zo gedetailleerd is het werk van de Duitse ingenieurs, dat juist bedoeld is om niet gezien te worden, nog niet eerder in kaart gebracht.

De vrijheid die ze kreeg, heeft Schwarzlose naar eigen zeggen te danken aan het feit dat ze de wapens als esthetische objecten benaderde en de ingenieurs als mensen en ambachtslieden.

Schwarzlose: ‘De sculpturen die ik zelf maak lijken esthetisch en qua materiaal erg op de dingen die daar worden gemaakt. Het gesprek over het materiaal en over esthetische beslissingen werd een instrument om over ethische vraagstukken te praten.’ Die vragen zijn belangrijk voor Schwarzlose, die in Oost-Berlijn werd geboren en acht jaar oud was toen Duitsland werd herenigd.

De afdeling Tarnen und Täuschen stamt uit de DDR en karakteriseert de cultuur van misleiding waarin ze opgroeide. Net als het camouflage-atelier was de DDR zelf meer bezig met defensie dan agressie. En moest het land het bij gebrek aan werkelijke macht hebben van fictieve dreiging en misleiding.

Opgericht om de democratische republiek tegen de NAVO te beschermen, werken de Duitse ingenieurs inmiddels voor hun vroegere ideologische vijand. Het is de enige legereenheid uit de DDR die nog voortbestaat in de huidige Bundeswehr. De afdeling Tarnen und Täuschen is geruisloos en succesvol opgegaan in haar nieuwe omgeving, zoals het camouflagespecialisten betaamt.