Podcast: Zwarte Piet afschminken? Geen probleem! We updaten ons erfgoed al eeuwen

De afgelopen maand is de NTR druk geweest met de opnamen van het Sinterklaasjournaal. Wordt Zwarte Piet nog geschminkt? Er is vast een creatieve tussenoplossing voor gevonden. Maar de felheid van de discussies erover heeft nog eens duidelijk gemaakt: als je aan Zwarte Piet komt, dan kom je aan ‘de Nederlander’.

De Nederlander? Wie is dat ook alweer?

Op het ogenblik loopt op verschillende Nederlandse universiteiten een groot onderzoeksprogramma onder de noemer ‘Culturele dynamiek,’ geïnitieerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Centraal staat de vraag: wat is de betekenis van ons culturele erfgoed?

Daarachter liggen vragen als: wie zijn wij? Wat bindt ons? Wat houdt Nederlanderschap in? Socioloog Warna Oosterbaan heeft dit onderzoek nu in kaart gebracht in een fraai en prikkelend boek: Ons erf. Zie hieronder een paar van de foto’s die Theo Baart voor dit project maakte.

Wat blijkt? Cultuur heeft haar onschuld verloren. Cultuur heeft namelijk aan de ene kant de kracht te binden en te emanciperen en de andere kant het vermogen hele bevolkingsgroepen weg te zetten en buiten te sluiten. Oosterbaan geeft het voorbeeld van de historische Canon van Nederland (in 50 vensters): wat zeg je daarmee tegen nieuwkomers anders dan ‘dit is het verleden waar jullie geen deel aan hebben. Zie er maar bij te komen?’

Wat zeg je met de historische canon tegen nieuwkomers anders dan ‘dit is het verleden waar jullie geen deel aan hebben. Zie er maar bij te komen?’

Het idee is dat cultureel erfgoed bepaalt wie we zijn. Onwrikbaar en onvervreemdbaar. Het is volgens Oosterbaan een illusie. In werkelijkheid zijn we voortdurend bezig ons erfgoed aan te passen, op grond van politieke opvattingen, emancipatie en gewijzigde inzichten. Erfgoed is dus altijd omstreden en een constructie.

Mooi voorbeeld: Jan Pieterszoon Coen. In de geschiedenisboeken een held, inmiddels ontmaskerd als massamoordenaar. Willem Schinkel heeft dit de ‘politiek van de herinnering’ genoemd. We laten gewoon weg wat niet past in ons zelfbeeld.

Je moet dus op je tellen passen, als iemand schermt met cultureel erfgoed en nationale identiteit. Zijn er alternatieven? In het gesprek met Warna Oosterbaan komen er drie aan de orde:

1. De taal. Hij maakt zich ernstig zorgen over het feit dat Nederlandse onderzoekers (die nota bene dit soort kwesties bestuderen) gedwongen zijn om in Engelstalige tijdschriften te publiceren. Op universiteiten is het Nederlands een verloren zaak. Verloren erfgoed.
2. Habitus. Een begrip dat door de Franse socioloog Pierre Bourdieu is geïntroduceerd. De vanzelfsprekende manier waarop we met de uitdagingen van het dagelijks leven omgaan. Je ziet het aan de manier waarop wij Hollanders lopen. Het is de zintuigelijkheid van ervaringen, die een spoor achterlaten in je lichaam.
3. Identificatie. De WRR stelde al in een rapport uit 2006 voor om dit begrip te gebruiken in plaats van identiteit. Het is het vermogen om te schakelen tussen verschillende groepen en functies.

Ten slotte komen we uit bij een mooi voorbeeld van de dynamiek in cultureel erfgoed: een Wajang-voorstelling in Indonesië. De traditie staat op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Wat Oosterbaan meemaakte was een moderne variant: elektrisch versterkt. Cultureel erfgoed leeft, als het zich ontwikkelt en met de tijd meegaat. Anders is ook Zwarte Piet ten dode opgeschreven.

Ziet ons erfgoed er misschien zo uit?

Vier mei, 20.00 uur in Katlijk, Friesland. Op dat tijdstip worden overal in Nederland de oorlogsslachtoffers herdacht. Vlak na de Tweede Wereldoorlog waren dat vooral militairen en verzetsstrijders, pas in de jaren zestig werden ook de vermoorde Joden in de officiële herdenkingen betrokken.

Al tientallen jaren zijn de klimmende Zwarte Pieten in de Amsterdamse Bijenkorf een attractie in de weken vóór 5 december. De laatste jaren groeit de kritiek op de figuur van Zwarte Piet. Maar tot dusver overleeft hij.

Menu in het restaurant van het VU Medisch Centrum in Amsterdam. De aangeboden gerechten zijn van Amerikaanse, Italiaanse, Indonesische en Nederlands oorsprong en de wijn is Frans. De multi-culturele samenleving is op culinair gebied een onomstreden realiteit.

Bezoekers van de Afsluitdijk fotograferen elkaar bij het monument op de dijk. De dijk is een van de duidelijkste symbolen van de Nederlandse strijd tegen het water.

Het terrein van het voormalige concentratiekamp Vught, gezien vanuit het herinneringscentrum. Links is achter het prikkeldraad een grote maquette van het kamp te zien. De hoge muur daarachter is de muur van de Extra Beveiligde Inrichting (EBI), een gevangenis voor zware criminelen. De wachttorens zijn reconstructies. Ze zijn lager dan de originele wachttorens, om te voorkomen dat bezoekers over de muur van de gevangenis kunnen kijken.

De grootste moskee van West-Europa staat sinds 2010 op het Vredesplein in Rotterdam-Zuid: de Essalam-moskee. De moskee is gefinancierd door een rijke sjeik uit de Verenigde Arabische Emiraten en is ontworpen door de Nederlandse architect Wilfried van Winden. De bouw stuitte op veel weerstand in Rotterdam.

Een singel van bomen beschermt een paar landarbeidershuisjes in de Noordoostpolder: een zogeheten ‘groene kamer’. Bij het ontwerp voor de polder werden de woningen voor de boerenknechten op zeshonderd meter van de boerderij geprojecteerd, om te voorkomen dat de knechten ‘horigen’ zouden worden. Ze kregen bij hun huis ook wat grond om zelf aardappelen en groenten te verbouwen. De huisjes zijn nu allemaal in handen van particulieren.

Historische foto in de tuin van het gebouw van de Hollandsche Schouwburg, die tijdens de bezetting functioneerde als tijdelijke opvang voor opgepakte Joden. Op de foto zwaait een meisje in de tuin naar een schoolvriendin die in een naburig huis woonde. Het zwaaiende meisje, de negentienjarige Gretha Velleman, is een jaar later in Auschwitz vermoord. Op verzoek van de huidige buren van het museum is de foto een kwartslag gedraaid, zodat zij er niet op uitkijken.