Waarom de ene uitgeprocedeerde asielzoeker mag blijven en de andere niet

Mohammed wordt uitgezwaaid

Het is eind november 2014. Met een rol- en attachékoffer in de hand kijkt Mohammed (43) vlak voor de douane van Schiphol voor de allerlaatste keer over zijn schouder naar zijn vrienden. Tien Nederlandse vrijwilligers en Afrikaanse asielzoekers zwaaien hem uit. Hij kent ze uit de Vluchtkerk en trok de afgelopen twee jaar met hen van hot naar her.

Hij zwaait naar zijn vrienden, werpt ze nog twee kushanden toe en verdwijnt dan uit zicht met een medewerkster van de Internationale Organisatie voor Migratie (IOM). Hij vertrekt vrijwillig. Toch is hij bang dat hij direct bij aankomst in geboorteland Soedan ernstig in de problemen komt.

Younis betrekt een woning

Zomer 2014. De sleutel van de Soedanese vluchteling Younis Omar (32) past niet in het slot van de deur van zijn nieuwe woning aan een kade in Amsterdam-Oost. Hij begint hardop te twijfelen: het adres was toch nummer 24? Hij kijkt naar het straatnaambord en nog eens naar de brief van de gemeente. Ja, 24. Hij probeert het opnieuw. De deur gaat krakend open. Younis stapt over de drempel en is voor het eerst na jaren van vluchten, zijn verblijfsstatus kwijtraken en vijf keer vreemdelingendetentie, op een plek die hij thuis kan noemen.

Hij is de eerste van de Wij zijn hier-groep die een verblijfsvergunning heeft gekregen, wat betekent dat hij weer erkend wordt als vluchteling, met alle rechten van dien. Hij mag weer werken als kok en deze zomer kon hij voor het eerst in zijn leven op vakantie in het buitenland. Hij koos ervoor om in Amsterdam te blijven wonen, de stad waar hij al twaalf jaar verblijft.

Naar eigen zeggen werd Mohammed als twintiger gedwongen in het regeringsleger te vechten. Hij deserteerde, wat bestraft kan worden met de doodstraf

Mohammed en Younis kennen elkaar van de Vluchtkerk, waar ze met meer Soedanese afgewezen asielzoekers een kamer deelden in de flanken van het schip van de moeilijk warm te houden kerk. Binnen de groep was Younis een leider, die veelvuldig op televisie te zien was. Mohammed was wat meer teruggetrokken. Toen zij de Vluchtkerk moesten verlaten heeft Vluchtelingenwerk, in opdracht van de gemeente Amsterdam, hun zaken opnieuw bekeken.

Zeker de helft van de hele groep maakt weinig tot geen kans op een verblijfsvergunning. Ongeveer twintig anderen kregen na Younis een verblijfsvergunning. In ieder geval zeven anderen zijn net zoals Mohammed teruggekeerd naar het land van herkomst. Een deel van de groep van 159 is uit het zicht verdwenen, een ander deel woont nog her en der samen in Amsterdam.

Iedereen vreest voor Mohammed

De vrees van Mohammed over wat hem bij terugkeer in Soedan te wachten staat, wordt breed gedragen in het Vluchtgebouw, het vijfde en laatste kraakpand waar Mohammed sinds de Vluchtkerk woont. Een van de twee Soedanezen die Mohammed voorging, zou direct bij aankomst gevangen zijn gezet en tien dagen zijn gemarteld. Dat meldt althans een vrijwilliger, die na zijn vertrek contact met de man heeft gehouden.

Naar eigen zeggen werd Mohammed als twintiger gedwongen in het regeringsleger te vechten tegen rebellerende groepen in Zuid-Soedan. Hij deserteerde, wat bestraft kan worden met de doodstraf.

De nacht voor zijn vertrek vanaf Schiphol doet hij dan ook geen oog dicht van angst en stress. Zijn vier kalmerings- en slaapmedicijnen ten spijt.

Younis komt eindelijk thuis

Younis schuift een berg ongeopende post opzij en schuift de donkere gang door. De lege, kale woonkamer in. Zijn ogen glijden over de haard, het raam waar nog een gordijn voor hangt, de witte wanden. Hij ontdekt tot zijn genoegen dat de slaapkamer aan een flinke tuin grenst. Hij denkt aan barbecueën met vrienden. Zijn vriendelijke ronde gezicht glundert. ‘Younis heeft een huis!’ zegt hij herhaaldelijk, alsof hij het uit moet spreken om het te kunnen geloven.

Eind 2001 vluchtte hij per boot naar Europa omdat in zijn dorp in Zuid-Soedan oorlog woedde. Hij wilde aan het rebellenleger ontkomen dat alle jonge mannen in zijn dorp wilde inlijven.

Het liefst zou hij willen schreeuwen van blijdschap, maar dat doet hij maar niet. ‘Straks denken de buren nog dat hun nieuwe buurman gek is,’ zegt hij lachend. Hoewel er in het huis nog geen tapijt of meubels aanwezig zijn, verhuist hij zijn kleding en matras naar de woning om er diezelfde nacht nog te kunnen slapen. Voor meubels kreeg hij een lijst met kringloopwinkels en tweeduizend euro te leen van de gemeentelijke Dienst Wonen, Zorg en Samenleving.

Mohammed had genoeg van Nederland

Een week voor zijn vertrek licht Mohammed in de leegstaande kantine van het Vluchtgebouw zijn keuze voor terugkeer toe: ‘Ik sterf liever in de nabijheid van mijn moeder dan dat ik hier in Nederland eenzaam gek word.’

Mohammed is getraumatiseerd. Tot aan zijn vertrek was hij voor een posttraumatisch stressstoornis in behandeling bij Equator, een in psychiatrische hulp voor vluchtelingen gespecialiseerde instelling. Ondanks het feit dat een doorgewinterde migratierechtadvocaat zich inspant om voor Mohammed een verblijfsvergunning te verkrijgen - om medische redenen, middels een zogenoemde artikel64-procedure - is Mohammed ‘klaar’ met Nederland.

Hoewel het aanvankelijk zijn droom was in Nederland een boek uit te brengen over zijn levensverhaal - hij schreef tijdens zijn detentieperiode een halve ringband vol - is hij terughoudend geworden in vertellen over zijn leven. Hij is bang dat een publicatie met zijn echte naam en foto voor problemen kan zorgen als hij in Soedan aankomt. Eigenlijk wil hij een week voor zijn vertrek zo min mogelijk over zijn vertrek nadenken.

Hoe Younis zijn verblijfsvergunning verloor

Er wordt aangebeld. Het is een Soedanese medewerker van Vluchtelingenwerk die hem praktische tips en uitleg geeft, zoals: stel jezelf voor bij de buren en stuur de post van de vorige bewoner naar ‘retour afzender.’

Younis kent de medewerker toevallig uit 2002, toen hij een verblijfsvergunning voor drie jaar en een woning had in het buurt van het Mercatorplein in Amsterdam. Zijn nieuwe aanvraag voor een verblijfsvergunning - van nog eens vijf jaar - werd tot zijn stomme verbazing afgewezen met de boodschap dat zijn land ‘nu weer veilig zou zijn.’ Hij raakte kort daarop zijn woning kwijt en stond met tassen vol kleding op straat. Zijn meubels liet hij achter. Terug naar Soedan, waar een vriend voor zijn ogen werd doodgeschoten, wilde hij absoluut niet.

Hoe Mohammed zijn verblijfsvergunning verloor

De eerste tien jaar in Nederland waren voor Mohammed gelukkige jaren. Hij woonde leuk in het Zeeuwse Terneuzen, werkte in een hotel en had Nederlandse vrienden. Naar eiegn zeggen verloor hij zijn verblijfsstatus door een fout van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND).

Hij kreeg een tijdelijke tweede verblijfsvergunning in plaats van een permanente, waar hij recht op had. Tegen de tijd dat hij een derde verlenging zou krijgen, werd hij gebeld door de gemeente met de mededeling dat hij een Nederlands paspoort en dus staatsburgerschap kon krijgen en dat zij daarvoor zouden betalen vanwege de horeca-opleiding die hij afgerond had.

Dit ging niet door. In 2012, toen Soedan in Noord- en Zuid-Soedan uiteenviel, vond men het land ineens veilig genoeg om naar terug te keren, vertelt Mohammed. Volgens Mohammed twijfelde de IND bovendien aan zijn afkomst, omdat hij de taal van zijn volk niet machtig is. Zijn geboortecertificaat ten spijt. Hij verdween ruim een jaar in vreemdelingendetentie.

Younis belandt op straat

Wrang vond hij het wel, dat de mensen die bij hem altijd welkom waren, niet voor hem klaarstonden toen hij op straat belandde. Hij sliep een tijd lang in het Vondelpark, waar hij op een nacht door een agent werd aangesproken. Hij kon zich niet meer legitimeren, zijn verblijfsvergunning was immers verlopen.

Hoewel hij dacht dat hij het er met een waarschuwing vanaf zou komen, moest hij mee naar het bureau. Vandaaruit ging hij naar het uitzetcentrum in Rotterdam. Na zeven maanden werd hij vrijgelaten wegens gebrek aan bewijs dat hij uit Soedan komt.

Sinds 2005 heeft Younis nog vier keer in vreemdelingendetentie gezeten. Hij hoefde op straat maar een politieagent tegen te komen die hem om zijn legitimatie vroeg en het was weer raak.

Mohammed neemt afscheid

Op Mohammeds laatste avond in Nederland, werd er in het Vluchtgebouw een emotioneel afscheidsfeest voor hem georganiseerd met kip, muziek en oliebollen. Het boek dat vrijwilligers voor hem wilden maken, vol foto’s en persoonlijke berichten, hebben ze bij nader inzien maar niet aan hem meegegeven. Stel dat er iets in staat dat de Soedanese overheid onwelgevallig is en hij daardoor in Soedan in de problemen komt?

Younis ontpopt zich tot leider

Van de vijf periodes in vreemdelingendetentie heeft Younis een aversie overgehouden aan kleine, bedompte ruimtes en tl-verlichting. Tegelijk ontpopte Younis zich in de gevangenis tot leider. Hij organiseerde demonstraties op de bajesboot in Zaandam tegen het eten dat over de houdbaarheidsdatum was en bemiddelde als er ruzie was.

De laatste keer dat hij in detentie zat, vlak voor hij zich bij het tentenkamp in Osdorp voegde, was hij gebroken. Met regelmaat maakte hij in vreemdelingendetentie mee dat iemand doordraaide of een zelfmoordpoging deed.

Zelf wilde hij tijdens zijn vijfde detentieperiode liever terug naar Soedan, dan zo doorgaan in Nederland. De Soedanese ambassade weigerde zijn verzoek: hij kreeg geen laissez passer – een noodpaspoort voor mensen zonder geldig reisdocument.

Mohammed wil een internetcafé beginnen

Sinds Mohammed dit voorjaar voor de tweede keer in vreemdelingendetentie belandde, is hij vastbesloten terug te keren naar Soedan. Via dokter Co, een gepensioneerd arts die al jaren pro deo daklozen op medisch gebied bijstaat, kwam Mohammed in contact met de stichting Bridge to Better. Die stichting ondersteunde hem bij het maken van een bedrijfsplan voor een internetcafé in zijn land van herkomst.

Wie vrijwillig vertrekt, kan namelijk rekenen op herintegratiebijdrage van een paar honderd tot een paar duizend euro, afhankelijk van verblijfsduur en gezinssamenstelling.

Voor zijn vertrek krijgt Mohammed van een medewerker van Vluchtelingenwerk een stapel briefjes van vijftig, als investering voor zijn bedrijf. Mohammed heeft meer dromen: hij wil trouwen met zijn nicht en kinderen krijgen.

Younis begint met schulden aan zijn nieuwe leven

Younis woont inmiddels al een aantal maanden in zijn nieuwe huis. Hij heeft het niet makkelijk. Een vrouw vinden, zijn grootste wens toen hij vorig jaar zijn verblijfsstatus na jaren terugkreeg, is inmiddels zijn minste zorg. Schulden waarvan hij niet wist dat hij ze had, zijn opeens opgedoken.

Zo zou hij, nadat zijn verblijfsvergunning in 2005 werd ingetrokken, ten onrechte een uitkering hebben gekregen. En ook de ziektekostenverzekeraar wil geld ontvangen voor een onverzekerde periode. Ten slotte is hij een azielzoekerscentrum waar hij verbleef geld verschuldigd. Younis volgt momenteel een koksopleiding op mbo-niveau en heeft twee banen als kok om zijn hoofd boven water te houden.

Waarom mocht Younis blijven en moest Mohammed vertrekken?

De reden dat Younis uiteindelijk een nieuwe verblijfsvergunning kreeg, was dat hij na lang zoeken toch zijn geboorteakte wist te bemachtigen. Met dit bewijsstuk kon hij aannemelijk maken dat hij wél uit de streek kwam waar hij vandaan zei te komen.

Toen hij naar Nederland ging, wist hij zelfs niet of zijn ouders nog in leven waren. Via een Soedanese vriend in Nederland heeft hij na jaren alsnog zijn moeder teruggevonden. Zij heeft uiteindelijk, na twee jaar waarin ze in een zieke toestand veel moest reizen - de geboorteakte van Younis weten te verkrijgen.

Het voorbeeld van Younis laat treffend zien waar het in asielprocedures om draait: je moet je vluchtverhaal kunnen staven en de vastberadenheid, het netwerk en de advocaat hebben om het in de tijd die je dat kost te kunnen volhouden.

Het huidige asielbeleid zou minder arbitrair uitpakken als de asielprocedure zes tot acht weken zou duren, in plaats van acht dagen

Dat is Younis dus gelukt. Ook de meeste andere leiders uit de Vluchtkerk kregen inmiddels een verblijfsvergunning. Wie opvalt binnen de groep kan eerder op steun van derden rekenen. Volgens vrijwilliger Marijn van der List van de ‘Wij zijn hier’-steungroep, loopt een herhaalde asielprocedure een stuk gemakkelijker als iemand steun krijgt. ‘Vrijwilligers kunnen bijvoorbeeld een treinkaartje naar je advocaat betalen, of je helpen bij het schrijven van een brief. Zonder die steun wordt het een moeilijk verhaal.’

Volgens asieladvocaat Maartje Terpstra is het een kip-eikwestie. ‘Deze mannen werden tot leiders verkozen omdat zij goede sprekers zijn.’ Daarom hebben zij ook hun verhaal goed aan de IND kunnen overbrengen. ‘Dit is voor veel asielzoekers moeilijk te verwoorden, terwijl het interview met de IND de basis van de besluitvorming is.’

Een asielzoeker moet niet alleen mondig zijn en een netwerk hebben, maar ook een gedreven advocaat hebben. En daar wringt ’m vaak de schoen. Voor een hasa, een ‘herhaalde asielprocedure’, ontvangt een advocaat 218 euro. Terpstra berekent dat ze gemiddeld 16 uur bezig is met een hasa, wat afgerond 13,60 euro per uur betekent. Het is niet eenvoudig een advocaat te vinden die voor dit bedrag de moeite neemt opnieuw in een complexe asielzaak te duiken.

Had Younis in de schoenen van Mohammed kunnen staan, en andersom? Ondenkbaar is dit niet. Younis had na zijn vijfde vreemdelingendetentieperiode graag willen terugkeren. Maar de Soedanese ambassade werkte niet mee. Mohammed denkt dat als hij zich mondiger had opgesteld, hij wellicht alsnog een verblijfsvergunning had gekregen.

Maar hoewel Younis en Mohammed ogenschijnlijk nogal wat gemeen hebben, zijn hun zaken inhoudelijk erg verschillend. Terpstra meent daarom dat vooral de snelle asielprocedure het probleem is. ‘Het huidige asielbeleid zou minder arbitrair uitpakken als de asielprocedure zes tot acht weken zou duren, in plaats van acht dagen.’

Toevallig had Terpstra twee jaar geleden piketdienst toen het tentenkamp werd ontruimd en 105 asielzoekers naar het politiebureau werden meegenomen. De overgrote meerderheid bleek niet te kunnen worden uitgezet, dus werden 95 van hen dezelfde avond vrijgelaten. Nu is Terpstra advocaat van dertig van de 159 asielzoekers die in de Vluchtkerk woonden. Ze ziet vaak dat asielzoekers geen bewijsstukken bij zich hebben. Dat werkt met name in het nadeel van vluchtelingen die minder mondig zijn. ‘Je staat dan al 2-0 achter.’

De naam van Mohammed is om veiligheidsredenen gefingeerd. Voor publicatie werd bekend dat hij veilig Soedan is binnengelaten. Ik sprak voor dit artikel met tientallen asielzoekers, actievoerders en vrijwilligers die de ‘Wij zijn hier’-groep bijstaan.

Lees & kijk meer over de Dienst Terugkeer & Vertrek