Ook Spanjaarden zeggen nu ‘Yes we can!’ (maar voor hoelang nog?)

Pablo Iglesias houdt niet van parelkettinkjes. De 36-jarige docent politicologie en aanvoerder van Podemos, de partij die de Spaanse politiek bij de verkiezingen van dit najaar flink op de kop kan zetten, houdt van spijkerbroeken, bloezen (wit, paars of houthakker-) en van lang haar in een staart. Dat wisten we al een tijdje, want zo zien we hem meestal op de televisie. Maar dankzij het speurwerk van de krant ABC weten we nu dus ook dat Pablo Iglesias niet van parelkettinkjes houdt.

Om te begrijpen waarom we dat weten, moeten we terug naar het jaar 2010. María de las Mercedes, nu burgemeester van het driehonderd zielen tellende dorpje Redueña en lid van de rechtse Volkspartij (PP), volgt het vak politieke geografie op de Universidad Complutense in Madrid. Haar docent?

Pablo Iglesias.

‘Ik ging naar college met mijn parelkettinkje om,’ zegt María de las Mercedes tegen de krant. ‘Heel gewone, eenvoudige pareltjes. Niks pronkerigs. Maar meneer Iglesias vond dat maar niks. Hij liet me tot drie keer toe zakken.’

Dat was natuurlijk niet omdat ze niet gestudeerd had. Meneer Iglesias had gewoon de pik op haar. Hij liet haar zakken ‘omdat zij zich correct gedroeg, zich normaal kleedde en parels droeg,’ zoals de krant zonder een zweem van twijfel opschrijft. Het ultieme – en trouwens ook enige – bewijs dat ABC aanvoert voor de bewering van María de Las Mercedas is een andere bewering van María de las Mercedes: toen zij van docent veranderde, slaagde ze op slag. Met parelkettinkje en al.

Jammer voor de krant dat de volgende dag zo goed als niets van het verhaal overeind bleef. María de las Mercedes mocht haar verhaal op tv komen vertellen en sprak zichzelf daarbij hopeloos tegen. Maar het ABC-verhaal was inmiddels al overal opgepikt.

Waarschijnlijk is zo bij heel wat Spanjaarden blijven hangen dat die Pablo Iglesias als docent al niet te vertrouwen was. Dat hij zijn machtspositie in de collegezaal gebruikte om arme meisjes met parelkettinkjes het leven zuur te maken.

Een inhoudelijke discussie uit de weg gaan

Voor wie ABC een beetje kent kwam deze aanval niet als een verrassing. De Madrileense krant staat bekend om zijn ultraconservatieve redactionele lijn met een nauwelijks verholen nostalgie voor de dictatuur van wijlen generaal Franco.

Maar het media-offensief tegen Podemos – Spaans voor: Wij kunnen, geïnspireerd op Barack Obama’s Yes we can – komt niet alleen van uitgesproken rechts. Ook voor El País, de grootste krant van Spanje, blijkt de verleiding om deze jonge politieke beweging aan te pakken soms net iets te groot. Onlangs nagelde de krant Juan Carlos Monedero – nummer drie van Podemos en net als Pablo Iglesias docent politicologie aan de Complutense-universiteit in Madrid – aan de schandpaal.

Podemos is een serieuze bedreiging geworden voor de politieke status quo

‘Monedero vervalste het grootste deel van zijn academische cv,’ zette El País op 28 januari op de voorpagina. Voor een partij die de strijd tegen gesjoemel hoog in het vaandel voert, was dat een pijnlijke onthulling. ‘Professoren [in het buitenland, LR] die door Monedero als referentie worden opgevoerd, zeggen hem niet te kennen,’ luidde de onderkop vernietigend.

Het bleek alleen niet waar. Niet het cv van Juan Carlos Monedero was vals, maar de onthulling van El País. De krant had de verkeerde mensen gesproken, iets te snel conclusies getrokken en geen feiten gecheckt.

De uitglijders van ABC en El País staan niet op zichzelf. Ze maken deel uit van een indrukwekkende stroom van negatieve berichtgeving in het gros van de Spaanse media. Zo werd Podemos vergeleken met nazi’s en fascisten, met de ETA of met terroristen in het algemeen. Vooral politici van de rechtse Partido Popular (PP) en de aan deze partij verwante media onderscheiden zich op dit punt.

Meer algemeen is het verwijt van populisme en demagogie. Dat klinkt wat minder overspannen, maar het doel is niet wezenlijk anders: een inhoudelijke discussie uit de weg gaan door de tegenstander bij voorbaat te diskwalificeren.

Bij de Europese verkiezingen van vorig jaar mei behaalde Podemos tot ieders verrassing acht procent van de stemmen. De partij, pas enkele maanden eerder opgericht, was in één klap de vierde van Spanje geworden.

Sindsdien is Podemos aan een indrukwekkende opmars bezig. Volgens peilingen zou de partij nu de grootste of de op een na grootste van Spanje worden met een stemmenpercentage van rond de 25 procent. Daarmee is het een serieuze bedreiging geworden voor de politieke status quo.

Hoe is de partij zo groot geworden? Waar strijdt Podemos voor? En als we nu eens wél naar de inhoud kijken: wat blijft er van Podemos’ idealen over in de politieke arena?

Achtergrond 1: Corruptie

Tegen welke achtergrond ontstond Podemos? Daarvoor moeten we naar het hedendaagse Spanje kijken. Spanjaarden eten hun chorizo met een stuk brood. Maar chorizo is niet alleen worst, het betekent ook dief. No hay pan para tanto chorizo, er is niet genoeg brood voor zoveel dieven – dat is in mei 2011 de favoriete kreet van de 15-meibeweging die onder de Spaanse lentezon de pleinen in tal van steden begint te bezetten.

Zij hoeven niemand uit te leggen waar die chorizo op hun protestborden naar verwijst. Te midden van de hevigste crisis van de laatste halve eeuw komt het ene na het andere corruptieschandaal aan het licht.

Bijna alle politieke partijen zijn erbij betrokken. Maar nergens zijn zoveel vuile handen te vinden als in kringen van de conservatieve PP en de sociaaldemocratische Partido Socialista Obrero Español (PSOE), de twee die de voorbije decennia onafgebroken hebben geregeerd. Niemand weet precies om hoeveel geld het gaat, de zaken zijn complex en slepen vaak jaren voort. Maar bij elkaar hebben ze zeker voor honderden miljoenen euro’s achterovergedrukt.

Win-windeals tussen de politieke machthebbers en giganten uit de bouw- en energiesector (verliezers zijn er natuurlijk ook: de bevolking betaalt uiteindelijk de rekening), nepotisme onder de politieke elites, spaarbanken die geplunderd worden om partijpolitieke en persoonlijke belangen van regionale leiders te dienen, banken die honderdduizenden bejaarden hun spaargeld afhandig maken, er is geen twijfel mogelijk: voor zoveel chorizo is niet genoeg brood.

Achtergrond 2: Werkloosheid en armoede

Er is nog een factor in de groeiende populariteit van Podemos. Sinds het uiteenspatten van de vastgoedzeepbel in 2008 stijgt de werkloosheid in een moordend tempo, van acht naar ruim twintig procent in drie jaar. Onder jongeren is zelfs meer dan de helft werkloos. Terwijl politici hun zakken vullen en banken met tientallen miljarden overheidssteun overeind helpen, eisen zij zware offers van de bevolking door ingrijpend te bezuinigen op basisvoorzieningen als de gezondheidszorg, het onderwijs en de sociale bijstand.

Elke dag worden in Spanje honderden gezinnen uit hun huis gezet omdat ze de hypotheek of de huur niet meer kunnen betalen

En de armoede neemt snel toe. Elke dag worden honderden gezinnen uit hun huis gezet omdat ze de hypotheek of de huur niet meer kunnen betalen. Voedselbanken kunnen de vraag niet aan. Steeds meer Spanjaarden krijgen het gevoel dat de gevolgen van de crisis eenzijdig op de laagste en de middeninkomens afgewenteld worden. De statistieken geven hen gelijk. Sinds 2008 is nergens in Europa de inkomensongelijkheid zo snel toegenomen als in Spanje, blijkt uit cijfers van de OESO. Alleen in Letland is de kloof tussen rijk en arm nog groter.

In deze omstandigheden is de bevolking steeds minder bereid om corrupte politici te accepteren als een soort onvermijdelijk natuurverschijnsel. De 15-meibeweging, de voorloper van Podemos, krijgt dan ook veel bijval vanuit de Spaanse samenleving. Volgens peilingen staat zelfs driekwart van de Spanjaarden sympathiek tegeover de beweging van de indignados (verontwaardigden), zoals de pleinbezetters zich ook laten noemen.

Wat hun idealen zijn, is niet helemaal duidelijk. In ieder geval willen zij de corruptie aanpakken en de macht van de financiële sector aan banden leggen. Verdediging van de sociale verworvenheden tegen de ingrijpende bezuinigingen staat ook hoog op het verlanglijstje. Vernieuwing in de politiek is dringend nodig en de ‘kaste van PSOE’ dient naar huis gestuurd te worden. ‘Wij zijn geen speelbal in handen van politici en bankiers,’ is hun motto.

De opkomst van Podemos

Als de manifestanten in juni 2011 hun tentenkampen in de stadscentra opbreken, trekken zij zich terug in de wijken. Daar willen zij het burgerprotest verder organiseren en vormgeven. Tegen deze achtergrond rijpt het idee om Podemos op te richten.

‘De verontwaardiging omzetten in politieke verandering.’ Dat is de titel van een manifest waarin een dertigtal intellectuelen, artiesten, journalisten en activisten in januari 2014 de basis legt voor Podemos. Hun theoretische referenties zijn Slavoj Žižek en Alain Badiou, voor de praktijk halen zij hun inspiratie onder meer bij Hugo Chávez in Venezuela en Rafael Correa in Ecuador. Vanuit een links standpunt zou de nieuwe partij zich bij de aanstaande Europese verkiezingen moeten verzetten tegen het door Europa opgelegde bezuinigingsbeleid.

Enkele dagen later vindt in de Madrileense volkswijk Lavapies de officiële presentatie plaats van de nieuwe partij. Als leider wordt Pablo Iglesias naar voren geschoven, net als enkele andere oprichters docent politicologie in Madrid. Iglesias is bovendien landelijk bekend om zijn wekelijkse televisieoptredens in het veelbekeken politieke debat op de zender La Sexta.

Waar staat de partij voor?

Bij de presentatie in januari 2014 zet Pablo Iglesias het programma in een paar hoofdlijnen uiteen. Hij legt de nadruk op afschaffing van artikel 135 van de grondwet. Sinds de zomer van 2011 bepaalt dat artikel dat terugbetaling van de staatsschuld de voorrang krijgt boven elke andere uitgave van de Spaanse staat. Oftewel: eerst rente en aflossing aan de banken betalen, en dan pas je ziekenhuizen, je scholen of je ambtenaren.

Voor Podemos is dat de wereld op zijn kop. Iglesias en de zijnen willen ook de sociale woningbouw bevorderen en het immigratiebeleid versoepelen. En Catalonië, waar de onafhankelijkheidsbeweging sterk is gegroeid, zou in vrijheid moeten kunnen beslissen over onafhankelijkheid.

Podemos wordt al gauw voorgesteld als de partij van de nieuwe generatie. De typische Podemos-stemmer zou een hoogopgeleide jongere zijn uit de grote stad, die gebruikmaakt van computer en smartphone om zich over politiek te informeren. Dat lijkt een misvatting te zijn.

Ik heb er vertrouwen in dat we straks bij de parlementsverkiezingen de absolute meerderheid behalen

Uit recent onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat de aanhangers van Podemos weliswaar jonger zijn dan de kiezers van PP en PSOE, maar ouder dan degenen die op (andere) linkse partijen stemmen. Ook zijn ze niet zo hoogopgeleid als aangenomen werd en evenmin beter geïnformeerd over politiek dan de gemiddelde Spanjaard (wat veel zegt).

Meer dan de helft van de Podemos-sympathisanten woont op het platteland en in steden met minder dan 50.000 inwoners. Hun activiteit in sociale bewegingen is beperkt. Ze doen veel minder mee aan manifestaties en protestacties dan de kiezers van IU (vergelijkbaar met GroenLinks).

Wat wel overeind blijft van het clichébeeld, is dat Podemos-stemmers een diep wantrouwen hebben in de politiek. Zonder Podemos zouden ze thuisblijven. Velen van hen noemen zichzelf niet links en niet rechts.

De ambities van Podemos reiken hoog. ‘Ik heb er vertrouwen in dat we straks bij de parlementsverkiezingen de absolute meerderheid behalen,’ zei Pablo Iglesias onlangs. Zo’n meerderheid is volgens hem nodig om een eind te kunnen maken aan de harde bezuinigingspolitiek.

De verrechtsing van Podemos

Hoewel veel peilingen Podemos aanwijzen als de grootste partij, lijkt een absolute meerderheid voor Iglesias zeer onwaarschijnlijk. Maar Podemos heeft wel afgerekend met de almacht van de kaste. Tot 2011 behaalden PP en PSOE bij elkaar altijd 70 tot 80 procent van de stemmen. Nu is hun gezamenlijke steun ineengeschrompeld tot rond de 45 procent.

Misschien is het dus niet zo vreemd dat zij Podemos afschilderen als een stelletje gevaarlijke radicalen. En dat de sterk partijgebonden pers (aan PP en PSOE) in Spanje daar vrolijk aan meedoet, inclusief de ‘kwaliteitsbladen’.

Radicaal is Podemos namelijk allerminst – net zo min als Syriza in Griekenland. Of nog minder wellicht, want Podemos definieert zichzelf inmiddels niet eens meer als een linkse partij. Over Chávez en diens opvolger Maduro in Venezuela wordt als het even kan niet meer gerept.

Het partijprogramma, dat opgesteld werd voor de Europese verkiezingen, gaat dan ook flink op de schop. Er is nog geen definitief nieuw programma, maar alles wijst erop dat de toon verder gematigd wordt. Maar de partij wordt, nu het zich daadwerkelijk in de politieke arena begeeft, ook opportunistischer.

Zo werd van Monedero, die ten onrechte door El País van valsheid in cv was beschuldigd, onlangs bekend dat hij geprobeerd had om de belasting te tillen. Dat stond natuurlijk haaks op wat je mag verwachten van een partij die de strijd tegen corruptie zo hoog in het vaandel voert. Maar Monedero trad niet af, Iglesias stuurde hem niet weg. Hoezo nieuwe politiek?

Ook Jesús Montero, de regionale Podemosleider in Madrid, wekte onlangs de nodige verbazing. Volgens Montero kon de steenrijke familie Botín van Banco Santander niet beschouwd worden als ‘kaste.’ Daarmee maakte hij een merkwaardige uitzondering voor de familie die twee miljard euro op een geheime bankrekening in Zwitserland had verstopt. Zwart, en vergaard tijdens de Francodictatuur. Geen kaste?

Podemos lijkt in politieke zin ook op te schuiven naar rechts. Progressief Spanje heeft altijd kritisch gestaan tegenover de monarchie. Is er een instelling te bedenken die meer de essentie van de kaste belichaamt dan de monarchie? Toch laat Pablo Iglesias zich de laatste tijd opvallend vriendelijk uit over koning Felipe VI. Pablo wilde zelfs bij hem op de koffie, maar dat verzoek werd beleefd afgewezen.

Tegelijk verschuift het standpunt van Podemos over de andere grote politieke aardverschuiving die zich in Spanje voltrekt, namelijk de opkomst van de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging. Aanvankelijk steunde Podemos zonder voorbehoud het recht van de Catalanen om over hun eigen toekomst te beslissen in een referendum. Maar ook op dit punt is de partij bezig het roer om te gooien. Juan Carlos Monedero zegt nu dat de ‘droom’ van een onafhankelijk Catalonië ‘niet reëel’ is. Het argument daarvoor lijkt opvallend veel op dat van de rechtse PP: we leven al vijf eeuwen samen in één staat. Dromen is blijkbaar voorbehouden aan Podemos.

Mocht Pablo Iglesias straks echt aan de macht komen, dan hoeven bondskanselier Angela Merkel en Eurogroepvoorzitter Jeroen Dijsselbloem zich geen zorgen te maken. Natuurlijk, in de acht maanden die er te gaan zijn tot de verkiezingen kan nog van alles gebeuren. Maar als Podemos in dit ritme blijft opschuiven naar rechts, dan zou het wel eens zo kunnen zijn dat Pablo Iglesias tegen die tijd alsnog van mening is dat begrotingsdiscipline de beste manier is om de sociale welzijnsstaat te verdedigen.

En misschien mag Merkel op bezoek in de ambtswoning van premier Iglesias dan zelfs gewoon haar parelkettinkje omhouden.

Lees en kijk meer over de politiek in Spanje: