Column

De zegen van de zelfscankassa

Jesse Frederik
Correspondent Economie

Toen ik laatst een veel te duur broodje mozzarella afrekende bij de zelfscankassa op Amsterdam Centraal - drie euro vijftig, waanzin - dacht ik aan mijn dode economenvriend ‘Het is niet vanwege de goedheid van de slager, de brouwer of de bakker dat wij ons eten verwachten, maar vanwege hun eigenbelang.’

Maar daar bij die zelfscankassa ging het even niet om eigenbelang. Zelfbediening is een motie van vertrouwen. De controle is karig en stelen eenvoudig. En toch doe ik het niet.

Waar de kruidenier in het verleden zijn producten achter de toonbank opstelde en niets aan de consument overliet, daar zijn we vandaag de dag zover dat het hele proces van boodschappen uit de schappen halen tot het afrekenen aan de supermarktganger wordt uitbesteed.

‘We vertrouwen al onze klanten tot het tegendeel bewezen is,’ onlangs. En met recht. De diefstal bij zelfscanwinkels was volgens van Laan ‘niet significant groter’ dan bij winkels zonder zelfscan.

Dikwijls is het productiever om de verspilling door asociaal gedrag te accepteren

Met Adam Smith denken we vaak dat onze economie drijft op eigenbelang. Maar eigenbelang is niet het fundament van de markteconomie. Vertrouwen in elkaar, vertrouwen in de sociale instincten van mensen, vormt het fundament van de economie.

Ook dat wist Smith. In de eerste zin van zijn andere boek - The Theory of Moral Sentiments - geeft hij al aan dat eigenbelang heus niet de enige motivatie is. ‘Hoe zelfzuchtig men ook moge denken dat de mens is,’ zo opent hij, ‘er zijn overduidelijk enkele principes in zijn natuur die hem zich doen bekommeren om het lot van anderen en hun welbehagen voor hem noodzakelijk maken, ook al brengt het hem niets anders dan het genoegen zulks te zien.’

Zonder controle zouden mensen geen prikkel hebben zich sociaal te gedragen. Maar controle is overgewaardeerd. Dikwijls is het productiever om de verspilling door asociaal gedrag te accepteren, omdat controle velen malen duurder is. Maar terwijl Albert Heijn in al zijn wijsheid haar winkels efficiënter maakt door meer te vertrouwen op de intrinsieke goedheid van haar klanten, daar breidt het wantrouwen en de controle zich elders in onze economie juist uit.

Collega Rutger Bregman schreef al eerder over Elk jaar geeft Nederland er een kleine 6,5 miljard euro aan uit: sollicitatietrainingen, reïntegratietrajecten, transitiefondsen enzovoorts. Maar mensen aan het werk helpen, werkt juist niet. In een grote analyse van 93 Europese programma’s bleek dat ‘activerend arbeidsmarktbeleid’ vaak niet werkt. Iets meer vertrouwen in de eigen motivatie van werklozen had gescheeld.

Hetzelfde geldt voor Vorig jaar nog kreeg het UWV honderden extra mensen om fulltime ‘uitkeringsfraudeurs’ aan te pakken. Het UWV deelde tussen januari 2013 en augustus 2014 maar liefst 140 miljoen euro aan boetes uit aan mensen met een uitkering die verkeerde informatie hadden verstrekt. Klein probleempje: de meeste van deze mensen waren geen fraudeurs. Uit onderzoek bleek dat zo’n twee derde van de zogenaamde uitkeringfraudeurs, gewoon een foutje had gemaakt en niet bewust poogde het UWV te tillen. Vertrouwen had minder schade toegebracht.

Maar niet alleen bij de overheid bestaat de neiging de controle uit te breiden. Econoom Paul de Beer liet zien dat het aantal leidinggevenden in de beroepsbevolking was gegroeid van 2 procent in 1970 naar 6 procent in 1998. Het bedrijfsleven lost het klassieke probleem - wie bewaakt de bewaker - op door laag op laag van bewakers op te tuigen. Opnieuw met weinig resultaat. Alfred Kleinknecht, Ro Naastepad en Servaas Storm dat een overdaad aan management de productiviteit vaak schaadt. Gemotiveerde werknemers weten zelf vaak het best wat goed is voor het bedrijf.

Controle is gemotiveerd door een cynisch mensbeeld, een beeld waarin alleen prikkels om iets niet of wel te doen werken. Maar mensen hebben ook hun eigen interne kompas. En controle is duur.

Meer aan mensen zelf overlaten is vaak niet alleen prettiger, maar ook economisch verstandiger.