Dit Mexicaanse dorpje legde zijn eigen mobiele netwerk aan

‘Moet je nu even opletten,’ zegt Israel Hernández Garcia (31) grijnzend. Hij klikt wat op zijn computerscherm, vult mijn telefoonnummer in en wacht een paar tellen. Waar eerst geen enkel streepje en ‘Geen signaal’ stond, prijken nu keurig vier streepjes en ‘TaleaGSM.’ Ik heb bereik. ‘Probeer maar te bellen,’ zegt Hernández. Dat lukt; ik weet mijn vriendin te bereiken. De geluidskwaliteit is niet geweldig, maar het werkt.

Hernández ziet het tevreden aan. In het dagelijks leven is hij koffieboer en werkt hij als vrijwilliger voor de lokale radiozender. In die hoedanigheid is hij sinds twee jaar ook een van de beheerders van Red Comunitaria de Talea (RCT), het netwerk van Villa Talea de Castro, een bergdorpje met 2.500 inwoners in de Zuid-Mexicaanse deelstaat Oaxaca. RCT, dat het levenslicht zag in 2013, is het allereerste mobiele netwerk in zijn soort ter wereld.

Het werd door bewoners opgezet met hulp van Rhizomatica, een Amerikaanse non-gouvernementele organisatie (ngo). De benodigdheden: simpele apparatuur en een beetje geld. Het biedt abonnees van het lokale netwerk de mogelijkheid om voor tarieven te kunnen bellen die vele malen lager zijn dan die van de grote, commerciële providers.

En het bereik breidt zich snel uit; na twee jaar hebben negen andere gemeenschappen in de omgeving hun eigen netwerken opgezet, met in totaal ruim 2.500 abonnees. Dat lijkt weinig, maar de meeste dorpjes in de Sierra de Juárez hebben slechts enkele honderden inwoners. En er zijn concrete plannen om dit jaar in drie naburige deelstaten gemeenschapsnetwerken op te zetten.

Het project in Talea is niet het eerste met gemeenschapstelefonie; in Afrika en Azië experimenteren bedrijven al langer met mobiele telefonie die betaalbaar is voor arme plattelandsbewoners. Het project in Oaxaca is uniek omdat het geen winstoogmerk heeft en veel stabieler is. Daarmee toont RCT een wereld vol consumenten die klagen over slechte service en hoge tarieven dat ze niet per se hoeven te wachten op alternatieven: het is mogelijk om het zélf te doen.

‘Niemand had ooit gedacht dat een klein, indiaans dorpje in Mexico in staat zou zijn om zulke technologie zelf aan te leggen,’ zegt Hernández, niet zonder trots. ‘En in het begin was het ook zeker niet makkelijk. Maar het is gelukt.’

Dromen van slechte service

Nog geen drie jaar geleden was mobiele telefonie in Talea, dat ligt ingeklemd tussen de beboste bergen van de Sierra de Juárez en waarvan het gros van de bevolking uit koffieboeren bestaat, een droom. Net als ruim 50.000 andere Mexicaanse gemeenschappen, had het dorpje geen zendmasten, geen 3G en geen glasvezel.

Dit komt doordat Mexico geen wetgeving kent die verplicht tot volledige dekking. Bovendien vinden de grote providers het de moeite niet om gemeenschappen met minder dan 5.000 inwoners van de benodigde infrastructuur te voorzien.

In Talea werden de mobieltjes gebruikt om muziek te luisteren of om computerspelletjes op te spelen

De Mexicaanse telecommarkt is sowieso verre van ideaal. Na grootscheepse privatiseringen in de jaren tachtig en negentig, raakte de sector in de monopolistische houdgreep van telecommagnaat Carlos Slim, die recent grootaandeelhouder werd in KPN. Zijn Telcel beheerst bijna 70 procent van de mobiele markt, ver voor andere providers als Nextel, Iusacell en Movistar.

De tarieven die de providers rekenen, zijn zonder uitzondering hoog. Zeker in verhouding tot de service: slecht bereik, afgebroken gesprekken en belabbere klantenservice zijn schering en inslag. De lijst van Mexicaanse bedrijven waarover de meeste klachten worden ingediend bij de federale consumentenwaakhond, werd vorig jaar aangevoerd door Iusacell, Telcel en Nextel.

Voor dorpjes als Talea waren zelfs hoge kosten en slechte service een illusie. ‘De meeste mensen hier hadden al wel een mobiele telefoon, maar om te kunnen bellen moesten we twee uur rijden naar het nabijgelegen Ixtlán. Alleen daar was bereik,’ verteld Hernández. ‘In Talea zelf werden de mobieltjes gebruikt om muziek te luisteren of om computerspelletjes op te spelen.’

Bijna alle inwoners van Talea hebben familieleden die naar de Verenigde Staten zijn geëmigreerd. Oaxaca is een van de armste deelstaten van Mexico; de meerderheid van de bevolking is van inheemse afkomst is en leidt een agrarisch bestaan in de marge. Al decennia trekken duizenden Oaxaqueños jaarlijks naar de Verenigde Staten, op zoek naar een beter leven. Om die te kunnen bellen, waren ze destijds aangewezen op een handjevol telefooncellen. Na lang in de rij gestaan te hebben, kon je daar een paar minuten tegen hoge kosten telefoneren.’

‘We hebben jarenlang bij de providers gesmeekt om bereik, maar daar werd nooit op gereageerd,’ zegt Hernández.

Een vrij beschikbare frequentie

De oplossing kwam twee jaar terug in de vorm van de 33-jarige Amerikaan Peter Bloom, voorzitter van de ngo Rhizomatica. Zijn huwelijk met een Mexicaanse vrouw, die actief is voor inheemse radiostations, bracht hem naar Oaxaca.

‘Toen ik in Oaxaca belandde, merkte ik hoeveel behoefte was aan aansluiting op de mobiele netwerken. De grote providers ontberen de commerciële prikkel om te investeren,’ vertelt hij. ‘Ik ben van huis uit bepaald geen techneut, maar mijn ervaring in Afrika heeft me wel geleerd dat je de grote spelers helemaal niet nodig hebt. Je kan het zelf doen.’

De afgelopen jaren hebben we met zijn allen ondervonden wat er gebeurt als we de verantwoordelijkheid voor communicatie uitbesteden aan grote bedrijven

Vanuit zijn kantoortje in Oaxaca de Juárez, de hoofdstad van de gelijknamige deelstaat op vijf uur rijden van Talea, begon Bloom met het opzetten van een regionaal netwerk. Daarbij stuitte hij al snel op een verrassing: enkele frequenties van het Mexicaanse elektromagnetisch spectrum bleken vrij beschikbaar. Tot zijn verbazing kreeg Rhizomatica probleemloos een licentie. Daarmee kwam de weg vrij voor het aanleggen van de benodigde infrastructuur.

Bloom en zijn collega’s bij Rhizomatica werken vanuit de filosofie dat communicatie een basaal recht is. De kernvraag daarbij is: als mobiele telefonie, internet en sociale media de samenleving democratiseren, mogen gemeenschappen daar door het winstoogmerk van grote providers van worden uitgesloten?

‘De afgelopen jaren hebben we met zijn allen ondervonden wat er gebeurt als we de verantwoordelijkheid voor communicatie uitbesteden aan grote bedrijven. Communicatie wordt veel duurder dan het hoeft te zijn. Hier in Oaxaca tonen we aan dat het ook anders kan, dat het helemaal niet moeilijk of duur hoeft te zijn om de technologie in eigen handen te houden.’

Voor 1 cent naar Amerika bellen

Rhizomatica koos voor Talea, omdat het dorpje beschikt over een eigen radiostation, waardoor de benodigde zendapparatuur al aanwezig was. Er is verder verbazingwekkend weinig apparatuur nodig: een antenne met een basisstation, de benodigde kabels en een computerterminal die vanuit het radiostation wordt beheerd. De software om het systeem draaiende te houden, OpenBTS van de Californische ontwikkelaar Range Networks, is daarbij ook nog eens open-source en gratis verkrijgbaar. Om nationaal en internationaal te kunnen bellen, maken de netwerken van Rhizomatica gebruik van een zogeheten voice-over-IP-systeem, dat is aangesloten op het internet van provider Protokol.

Zo kan de hele installatie erg goedkoop blijven, legt Bloom uit. ‘De gemeenschappen moeten eenmalig 9.000 dollar investeren, die ze in termijnen afbetalen met de opbrengsten van abonnementen. Daar komen nog de kosten van het onderhoud en elektriciteit bij.’

De kosten van een abonnement zijn laag; 40 pesos per maand (nog geen 2,50 euro ), waarmee de gebruiker onbeperkt kan bellen en sms’en naar andere RCT-abonnees. Wie naar telefoons buiten de regio wil bellen, betaalt een halve peso per minuut (drie eurocent). Bellen naar de Verenigde Staten kost dankzij voice-over-IP zelfs minder dan 1 eurocent.

De concurrent kon niet winnen

Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn, maar volgens Bloom is het opzetten van gemeenschapsnetwerken geen sinecure. ‘Aan het begin ging alles wat mis kon gaan ook daadwerkelijk mis,’ zegt hij. ‘Het project liep vertraging op, doordat de eerste apparatuur niet bleek te werken, waardoor we een andere leverancier moesten zoeken. Het plaatsen van antennes is door het grillige landschap ook problematisch, want je wilt wel dat het signaal overal te vinden is. En als de stroom uitviel, wat vaak gebeurt hier, lag ook het netwerk plat.’

Het is dan ook niet vreemd dat de kinderziekten RCT nog bijna de kop kostten, zeker toen Movistar, de vierde provider van het land, kort daarop zélf een concurrerend ‘ruraal netwerk’ lanceerde en veel dorpsbewoners die gefrustreerd raakten door de technische problemen voor zich wist te winnen. RCT wist echter ternauwernood te overleven; algauw bleken de diensten van Movistar veel duurder dan beloofd. ‘Binnen een jaar keerden meer dan de helft van onze oude gebruikers weer terug,’ zegt Hernández. ‘We zitten nu weer bijna op driehonderd klanten en het aantal blijft stijgen.’

Ook andere netwerken in de omgeving van Talea blijven groeien, waardoor Rhizomatica nu serieus overweegt om nog dit jaar uit te breiden tot buiten Oaxaca. Buurstaat Puebla, ten oosten van Mexico-Stad, heeft de voorkeur van Bloom: ‘Wij kijken niet, zoals de grote providers, naar wat wel of niet het meest winstgevend is. Het gaat erom wat de gemeenschappen zelf willen. Daarom denken we ook niet na over concurrentie; we werken zonder businessplan.’

‘Concurentie is altijd goed’

Het succes en de nakende uitbreiding van Rhizomatica komen juist op het moment dat de Mexicaanse telecomsector grote veranderingen tegemoet gaat. In 2013 werd een door president Enrique Peña Nieto voorgestelde wetswijzing goedgekeurd, die bedrijven verbiedt meer dan 50 procent van de markt in handen te hebben. De eerste veranderingen zijn al zichtbaar: monopolist Telcel kondigde vorig jaar aan een aantal bedrijfsdelen af te gaan stoten.

Het blijft de vraag wat de hervorming betekent voor projecten als die van Rhizomatica. De telecomhervorming werd geschreven vóór RCT van start ging, waardoor er geen voorzieningen in de nieuwe wet staan die van toepassing zijn op gemeenschapsnetwerken.

Hoe de Mexicaanse telecommarkt ook mag veranderen de komende jaren, Peter Bloom voelt zich gesterkt door het succes in de Sierra de Juárez. ‘We gaan de komende tijd uitbreiden naar andere deelstaten en we onderzoeken de mogelijkheden om ook mobiel internet aan te bieden. Dat is spannend: wat als we straks 25.000 in plaats van 2.500 gebruikers hebben? Of 250.000? Ik denk dat we er op onze eigen bescheiden wijze ook de markt mee veranderen, dat zag je al met het concurrerende netwerk van Movistar. De grote providers kijken naar ons en vragen zich af wat ze met ons aan moeten, ook zij zullen op een andere manier gaan kijken naar een zakelijk model dat het platteland in de steek heeft gelaten. Concurrentie is altijd goed.’

Bovendien, zo zegt hij stellig, is het project van Rhizomatica niet gebonden aan Mexico of vergelijkbare landen alleen. ‘De technologie en de software zijn vrij beschikbaar, dus wat wij hier doen, kan iedereen in de wereld doen. Ook in het Westen, ja. En dat is in een tijd van privacyschendingen, dure abonnementen en slechte service het overwegen waard.’

Rectificatie: Eerder werd geschreven dat Carlos Slim KPN overkocht. Gezien dat niet juist is, is het aangepast naar ‘grootaandeelhouder in KPN.’